..^f.i'^
'miMmm^-i^: ."
COMPENDIUM
mm LITTERALIS TOTIUS DlVliNAE SCRIPTIJRAB
A CT>. THROLOGO
FR. PETRO AUREOLI ORD. MTN.
AnCIIIEPISCOPO AQUENSI
FNIVF.RSITATIS PARISIENSIS OT.IM PROFF.SSORR
DOCTORE FACUNDO
NOVISSIME IN LUCEM EDITUM
A FR. PlIlIilBERTO SEEBOEGK FirSDEM ORD. .\I,I1M^'0
S. TIIFOLOGIAE LECTORE
AD CLARAS AQUAS (QUARACCTII)
EX TYP. COT.L. S. BONAVENTURAE
/
COMPENDIUM
PETRI AUREOLI
COMPENDIUM
SBNSUS LITTERALIS TOTIUS DIVINAE SCRIPTURAE
A CL. THEOLOGO
FR. PETRO AUREOLI ORD. MIN.
ARCHIEPISCOPO AQUENSI UNIVERSITATIS PARISIENSIS OLIM PROFESSORE
DOCTORE FACUNDO NOVISSIME IN LUCEM EDITUM
A FR. PHILIBERTO SEEBOECK EIUSDEM ORD. ALUMNO
S. THEOLOGIAE LECTORE
AD CLARAS AQUAS (QUARACCHI)
EX TYP. COLL. S. BONAVENTURAE 1896.
T^ OF mr)i'
OOLLiG^
mx - 3 i9;o
1 3 3 6 a
« Neque enim vel syllaba vel apiculus est in s. litteris, in cuius profundo non sit grandis quispiam thesaurus ».
S. Chrys. in Gen. hom, 21» n. 1.
REVMO AC COLENDISSIMO PATRI
ALOYSIO A PARMA
TOTIUS ORDINIS SERAPHICI MINISTRO GENERALI HUNC LIBRUM DEDICAT
in Christo hum. et obed. filius ac servus FR. PHILIBERTUS
DEDICATIO
Bevme ac Colendissime Pater !
Cum sacrarum litterarum studium in- ter omnes disciplinas theologicas ab Ec- clesia semper primum et utilissimum ha- bitum sit, sapientiam tuam, Keverendis- sime Pater, minime fugit, ut, tanquam totius Ordinis nostri seraphici supremus rector, in Athenaeo nostro principali, in Collegio S. Antonii, quod Eomae sub tuis auspiciis floret, hanc doctrinam funda- mentalem introducendi curam gereres, quo magis (c ab infantia )> seraphici Ordinis no- stri alumni sacras litteras addiscant, quae (( possint ipsos instruere ad salutem per fidem, quae est in Christo lesu, ut per- fectus sit homo Dei, ad omne opus b()- num instructus* )). Et ideo ex Concilii
1 II. Tim. 3, 15. sq.
VIII DBDICATIO.
Trid. sensu ac voluntate cavendum esse Tibi patebat, cc ne caelestis ille sacrorum librorum thesaurus, quem Spiritus s. sum- ma liberalitate bominibus tradidit, negle- ctus iaceat * ».
Quoniam autem, augustissime Pater, ad huius doctrinae biblicae cathedram par- vum meum ingenium accire benignissime voluisti, ut iuvenes ex omnibus orbis se- raphici partibus illic confluentes in s. scri- pturarum pratum, omni sanctitatis et scien- tiae odore fragrans, primus Lector intro- ducam : en ! ofFero benevolentiae Tuae li- brum ex antiquissima Ordinis nostri aetate in luceni editum, qui continet Commen- taria in omnes et singulos V. et N. T. li- bros, compendiose acutissimo cum inge- nio conscripta a cl. Theologo Petro Au- reolij qui Ordini nostro egregio fuit decori ac ornamento, et doctrina profunda et vi- tae sanctitate florens.
Non renuas, quaeso, amabilissime Pa- ter, filii Tui donum parvulum, sed benedic benedictione seraphica, S. P. N. Francisci verus successor, huic operi, ut omne da- tum optimum et omne donum perfectum
^ Sess. 5. cap. 1. de reform.
DEDICATIO. IX
descendat cc a Patre luminum » in animas legentium ac editoris
Suazii in Valie Oeni, in convenlu S. P. N. Francisci, die 19 Octobris 1894.
Revmae Paternitatis Tuae Digmae in Domino hum. ac obed. servi et filii
FR. PHILIBERTl AB OENIPONTE, Ord. Fr. Min.
BQ
G 3 ^ ,(p, X7S \
PROOEMIUM EDITORIS
« In antiquis est sapientia » . lob 12, 12.
Quamvis nostra aelate probatissimonim auctorum, qui in sa- cras litteras Commentaria et introductiones, omnibus scienliae criti- cae thesauris adornatas, in lucem dederunt, copia non deesset, imo studium biblicum ex summi Pontificis Ss. D. N. Papae Leonis XIII gloriosissime liodie regnantis desiderio ac stimulo in Litteris encyci. « Providentissimus Deus » 18 iNov. 1893 uddito inter s. Theologiae alumnos in dies magis eflloresceret ; tamen non abs re duximus, proferre ex antiquitate Thcologum, qui olim in universitate Pari- siensi « doctor facundus » appellatus, sui aevi et saecuiorum se- quentium admirationem et obsequium praccipue in s. litteris expo- nendis non tantum adeptus est, sed et optime meruit.
Auctor ille ceicberrimus, cuius vitam ex fontibus fide dignis infra delineavimus, Petrus AureoU, Seraphici S. P. Francisci Or- dinis Minorum ahimnus ac Arcliiepiscopus Aquensis, inter alia opera theologica et hoc « Compendium » scriptum reiiquit, in quo omnes et singuli s. scripturae libri divisionibus et argumenlis acutissimis exponuntur, nisus semper S. Ecciesiae CiUhoiicae et SS. Patrum au- ctoritatc.
Gompendium dicitur ab ipso auctore liber iste, quia tum hor- meneuticas et archaeoiogicas doctrinas, tum omnium s. litterarum argumenta, secundum litteralem sensum mira acrimonia divisn, con- cise complectitur.
Quod ex se patet, dicendum cst, saeculi XIV doctorem theo- logum ea arte critica in indagnndis textibus carore, quae hodie ratione controversiarum inter catholicos et protestantes viget ; ast
XII PROOEMIUM BDITORIS.
nihilominus lector favens in isio « doctore facundo » non solum senlentias profundissimas alibique ignotas inveniel, sed etiam artem perscrutabitur, s. lilteras bene exponendi fructusque exinde permul- tos carpessendi.
Novam edilionem quod spectat, prae oculis habui editionem Venetiis per Lazarum Soardum die XXIX Oclobris MDVU impres- sam, quae lilulum fert : « Aurea ac paene divina totius sacre pa- gine Gommentaria compendiose edita per Clarissimum Theologum Fratrem Petrum Aureolum Seraphici Ordinis alumnum : ac Sancte Romane Ecclesie Cardinalem novissime in lucem e tenebris excerpta. Incipit feliciter ». « Cum gratia et privilegio ». In hoc igitur volu- mine abbreviaturas omnes complevi et ad nostrsm legendi rationem redegi ac paucis annotationibus auxi. Ad hanc vero edilionem Ve- netianam, quae a non paucis textus erroribus puriticanda erat, adhibui quatuor manuscripla et unum aliud incunabulum, videli- cet: tres codices manuscriptos ex bibliolheca Laurentiana Fiorentiae, infra sub numero 1, 2 et 10 notatos; deinde incunabulum Suazense, quod etiam infra describitur, quibuscum textus comparationem feci exactam, ut ex variantibus textum meliorem probarem ac editio- nem, in quantum fleri potuit, correctam efficerem.
Cui operi, ut ad bonum finem dirigatur, haud pauca auxilia inveni primum Romae, ubi cl. Dr. Henricus Denifle Ord. Praed. Archivi Vaticani subpraefectus ac in scientiis theologicis medii aevi versatissimus, simulque cl. Monsig. Dr. De Waal, Collegii ad campum sanctum pro Germanis Rector, consilio et opera me adiu- vai'unt. Deinde etiam in nostro Collegio S. Bonaventurae ad « Cla- ras Aquas » prope Florentiam, ubi Praefectus operis editionis S. Bo- naventurae, cl. Dr. Theol. A. R. P. Ignatius Jeiler cum sociis con- fratribus auxilia praestitit, dum textui indagando uKimam manum imponebam. Quibus ergo lectissimis viris, tanquam discipulus suis magistris, qua par sum cum reverentia gratias hic agere velim, nil aliud in mente ferens, quam ut totum opus in maiorem Dei gloriam cedat, cuius merili ipsi fautores et coadiutores participes fiant, sicut et lectores benigni atque omnium ultimus
Suazii in Valle Oeni, provincia Tirolensi Austriae, Kal. lan. MDCCCLXXXXV.
EDITOR.
COMMENDATIO THEOLOGICA
Die Herausgabe des Breviarinm Bibiiorum (i. e. Compendium sensus litteralis etc. a Petro Aureoli) findet niciit nur meine Billi- gung, sondern erregt in mir die grosste Freude. lch meine aber zugieicii, dass diese Publication uberaus grossen Nutzen fiir junge Tiieologen und Priester in der Seelsorge iiaben wird.
Innsbruck, 20 luni 1893.
Dr. MATTHIAS FLUNK S. I. Professor der Theologie an der Universitdt Innsbruck.
PETEUS AUKEOLI DOCTOE FACUNDUS. t 1322.
1. Petrus Aureoli, Ordinis Fratrum Minorum S. P. Francisci, S. Theologiae Magister, publicus academiae Parisiensis professor, provinciae Aquita- niae Minister, Archiepiscopus Aquensis, a claritate et perspicuitate ingenii dictus « doctor facundus » , a Sixto Senensi appellatus « vir omnium scientia- rum peritia clarissimus et singularis concionator ad summam usque admirationem » — nomen ipse sibi non aliud imposuit, quam « Filius indignus Fra- ter Petrus Aureoli, Ord. Fratrum Minorum et ipse minimus *.
* In ded. Commonlarii ad senlent. Lombardi ad summ. Pontif. loann. XXII. vid. Kalliolik 1882 I. pag. 315-327, 415-426. Dr. Stanonik.
Eidem postea (1332) crronec appositum fuit cognomen a Oe Verboria », « ne h Vcrberie-sur-Oise », quod alii Doctori Parisiensi ex Ordinc Vallis scholarium proprium eral. Vide « Chartularium Universitatis Parisiensis » a cl. Dr. H. Denifle 0. P. Parisiis, Delalain, 1891. Tom. II. p. 431. G. 981. 18. not. 1334. 2. lan.
De nominc proprio variantcs inveniuntur scriptiones; Aureo- lus, vel Aureoli ; sed cum in regestis Vaticanis semper « Aurioli » legatur, haec forma auihentica censenda est, ut Denifle rccte iudi- cat. Retinuimus formam, quae exhibetur a codicibus florentinis.
XVI PETRUS AUREOLI DOCTOR FACUNDUS.
Locus nativitatis urbs Aquitaniae Tolosa ^ ve- rosimiliter de eo constare potest, testante Bartholo- maeo Pisano, eiusdem Ordinis alumno, qui iam anno 1343 Aureoli vitae proximus de Provincia Aquitania scripsit : « Ista provincia Aquitania bonis praedica- toribus semper claruit et claret et habuit istum magistrum facundum Petrum Aureoli, qui lucu- lenter scripsit super sententias, fecit compendium bibliae et plura alia. Tandem fuit archiepiscopus Aquensis ^ » .
De anno vero, quo Petrus Aureoli natus fuit, fontibus historicis antiquioribus prorsus silentibus, probabilis videtur sententia libri « Biographie Tou- lousaine » , quae annum 1280 indicat \
2. Quodsi « Doctoris facundi » vttae curricu- lum persequimur, invenimus ipsum anno 1314 Pa- risiis praesentem ad disputationem theologicam, cui nondum Doctor, sed aspirans ad gradus maiores intererat. Cuinam autem scientificae scholae, inter Theologos celebres tunc Lutetiae florentes, nomen dederit Petrus Aureoli, ex traditione refert Wad- dingus, dum Scotistarum clarissima nomina unde- cim ponens scribit * : « Petrum Aureolum his atte- xuerunt alii, sed aemulum potius quam discipulum alii appellant » .
^ Aut in vicinis regionibus Galiiae meridionalis, ubi prae- sertim in Departement « Tarn » nomen « Aurioi » saopius inve- nitur.
2 Liber. conform. 1. 1. fruct. II. pro part. 2. ed. Mediol. 1510. fol. CXXVI, p. 1. col. 1. Dr. Stanonik.
3 Paris 1823, I. 405. « Aureoli (Pierre) ne a Toulouse en 1280 ». Dr. Stanonik.
* VI. 136. f. ad ann. 1308. n. 66.
PETRUS AUREOI.I DOCTOR FACUNDUS. XVII
Eodem anno Petrus Aureoli lectoratus theo- logici officio functus est Tolosae in conventu Fra- trum Minorum ac defensor fuit veritatis immacu- latae conceptionis B. M. V., testante Fetro de Alva ' :
« Tractatus (de conceptione B. M. V.) hac oc- casione a fr. P. Aureolo confectus est. Cum enim dictus fr. Petrus Aureolus esset lector in conventu fratrum Minorum de Tolosa, accidit, ut praedicaret in domo fratrum Praedicatorum in festo Conceptio- nis B. M. V. In sermone, qui fiebat ad Clerum, ad- ducit quasdam rationes, quae superius sunt tactae, quod pium erat credere, quod B. Virgo esset a Deo praeservata, ne originale contraheret. Hoc enim Deus facere potuit et decuit, et forte factum fuit in tantum, quod dictum festum licite celebrari po- terat, ut superius est expressum.
« Sed cum hoc audiret quidam fr. Praedicator, praedicaverat Clero sequenti dominica, ostendens, quod B. V. originale conlraxit, solvit ex suis ra- tionibus et confirmans propositum suum propriis ra- tionibus, quae etiam sunt tactae snperius, addens nihilominus et imponens, quod ipse U\ Petrus affir- maverat, ita fuisse, cum tamen sub dubio et pia credulitate totaliter dimisisset. Quapropter dictus fr. Petrus hanc quaestionem solemniter in scholis saecuiarium disputavit et ibidem praesentibus omni- bus religiosis, doctoribus, magistris ceterisque cle- ricis ad instantiam totius studii ^ determinavit per
^ Mominienta seraph. immnc. Conc. p. 79. (Vide Dr. Sl.in. I. c). * i. e. coinm lola imiversiiate Tolos;in;i, e.xislonle c.x fiiculia- tibus lum saecularibus tum regul;iiibus Ordiuum.
Compendium Aureoli. ii
XVIII PBTRUS AUREOLI DOCTOR FACUNDUS.
modum superius annotatum. Actumque fuit hoc in praedicta civitate Tolosana anno Incarnationis Do- mini J314 in vigilia S. Thomae apostoli, regnante de novo Ludovico rege Francorum ac praesente Gualhardo ', episcopo Tolosano, sede apostolica tunc vacante » .
3. S. Antoninus porro narrat ^, quod « magnae sufficientiae » Petrus Aureolus in capitulo Fratrum Min. generali, Neapoli sub Michaele de Cesena anno 1316 celebrato, electus est ad lecturam sen- tentiarum Parisiis, quamvis aliqui adulatores di- centes Ministro generali, quod sibi in electione se (Petrus) opposuerat, niterentur, ipsum pro viribus impedire. Ast Michael verbum notabile ilb's susur- ronibus respondisse fertur: « Absit, ut pro quavis olfensa a me tantum lumen Ordinis exstinguatur » .
Maiorem autem huic lecturae Parisiensi addi- dit gradum et excellentiam loannes XXII, Pontifex Max., anno 1318, idibus lulii, cum Petrum Au- reoli dignitate « magistri in theologia » insigniret ac facultatem papalem docendi tribueret, iuxta BuUam, Avenione datam, quae sic sonat, laude plena ^:
« loannes XXII Thomae cancellario Parisiensi, dilecto filio.
i Anno 1305-1317.
2 Chron. lit. 24. c. 9. S '1S. ed. Lugd. 1586. III, 784. col. 2. C. (Stan.) Cf. Wadding. Annal. Min. 2. ed. VI, 322.
^ Novissimo Denifle, loc. cit. p. 225. ex regest. Vatican. Avenion. loannis XXII. vol. iX. fol. 46 i. Bulneus IV. 177. Item Stan. in « Katholik » I. c. Ideoque frustra conatui' Oudinus negare huius texlus aulhenticitatem.
PETRUS AUREOLI DOCTOR FACUNDUS. XIX
Sicut partim experientia, partira ficle digna re- latione didicimus, et te ipsum etiam non latere pu- tamus, dilectus filius Petrus Aureoli Ord. Min. sic in studio theologicae facultatis diebus insudavit et noctibus, sic per continuationem studii et exerci- tium lectionum profecit laudabiiiter in eodem, quod dignum se reddidit, ut credimus, ad obtinendam docendi licentiam in eiusmodi facultate. Quia igitur ipsum honestate conspicuum et tantum thesaurura scientiae, divina sibi sufFragante gratia, assecutum, dignum est, ut benevolentia prosequamur gratiosa, discretioni tuae per apostolica scripta mandamus, quatenus eidem Petro iuxta morem, qui servari in ta- libus consuevit, licentiam huiusmodi auctoritate no- stra, remoto cuiuslibet tardidatis obstaculo, largiaris. Per huiusmodi vero licentiam eidem Petro dandam de nostro speciali mandato nolumus fratribus praedi- cti vel alterius Ordinis iam praesentatis per eundem vel alium Ordinem vel imposterum praesentandis ad huiusmodi licentiam obtinendam aliquod generari praeiudicium vel promotionem eorum quomodolibet retardari. Datum Avenion. 2 idus lulii anno 2».
Eodem anno 1318 die lunae post festum S. Alar- tini hiemalis (i. e. 13 Novembris) quatuor magistri in theologia Parisiis iuramentum fecerunt de sta- tutis universitatis observandis et secretis ceiandis, quorum nomina expresse referuntur ^ : « Venerabi- les viri ac religiosi fratres loannes de Prato Prae- dicatorum, Petrus Aureoli Minorum, loannes de
> Denine 1. c. pag. 227. Num. 776 no(a 3, sub nomine « Aurioliy>, dum Sianonik I. c. p. 419, secundum Bulaeum adluic « Amoly » legit.
XX PETRUS AUREOLT DOCTOR FACUNDUS.
Dunis Cisterciensis, et loannes Paignote Ereraita- rum Ordinum » .
4. Nunc autem, quamvis magister noster Pe- trus ad altiores adhuc et excellentiores dignitates ecclesiasticas ascenderet, tamen pro talis tantique viri efficacissima strenuitate valde abbreviati sunt dies eius, quod maxirae dolendum est.
Anno enira 1319 factus est Petrus Aureoli minister provinciae Ordinis seraphici in Aquitania \
Anno porro 1321 inveniraus eundem ad sedem arcMepiscopalem Aquae Sextiae evectum ex bulla loannis XXII « Sponso coelesti », III. kalend. Mart. data, ex cuius textu sequentia pro Petri Aureoli laude sat clara eloquia valent^:
« Nos... demura in te (Petrum Aureoli), Or- dinis fratrum Minorum, Ordinem ipsura expresse professum, in sacerdotio constitutura ac S. Theolo- giae magistrura, virum quidem raorum gravitate laudabilera, vitae raunditia comraendandura, discre- tionis et consilii raaturitate conspicuura aliaruraque
' Denifle I. c. Chron. XXIV. gen. in ms. Assisinat. fol. 1 42. a. — Wadding. ad a. 1318. n. 19. — Caesar Nostradamus, Histoire et chronique de Provence, Lyon 1614, p. 337. apud Stanonik (Kalhoiik).
2 Wadding. Annal. VI. 515. ed. 2. — Denifle 1. c. Reg. Vat. loann. XXII. a. V. ep. 647, ubi et « s. theologie magister » vocatur. Adest etiam breve loannis XXII. ad Petrum Aureolum, ad Aquensom ecclesiam metropolitanam in Gallia evectum: « Pri- dem Aquensem... » Wadding. Suppl. ad an. 1320. n. 2. 18 kal. lul.
Constat insuper summum Pontificem loannem XXII. Petrum Aureoli non solum tamquam archiepiscopum Aquensem denomi- nasse, sed et in persona ipsum ordinasse, ex quo patet, Petrum Aureoli nunquam inter fratres Minoritas fuisse, qui adversarii contra hunc Papam exstiterant, et quidem post mortem Pelri eiusdem.
PETRTJS AUREOLI DOCTOR FACUNDUS. XXI
virlutum muneribus circumfultum, aciem direximus nostrae mentis... »
Annus vero, quo Petrus Aureoli vitae suae cur- sum finisse videtur, probabiliter est 1322, et quidem ante mensem lulii, ut ex bulla loannis Papae XXII, data Avenione VII. idus lulii anno VII. patet, quae sic sonat ^ :
« Venerabili fratri lacobo, episcopo olim Lodo- viensi, in archiepiscopum Aquensem electo, salutem. Ad providam apostolicae sedis circumspectionem pertinet, pensare vices temporum, personarum at- tendere merita et qualitates considerare locorura...
« Dudum siquidem Aquensi ecclesia per obitum bonae memoriae Petri, archiepiscopi Aquensis, qui apud sedem praedictam extitit, carnis viam in- gressi, pastoris solatio destituta, nos attendentes, quod nuUus praeter nos de ordinatione ipsius eccle- siae se hac vice intromittere potest » etc.
Martjrologiura franciscanum « Arturi de Mo- nasterio » et multi alii fontes historici 27. Aprilis 1322 tanquam obitus diem nominant, sed cl. P. De- nifle probat, Petrum Aureolum iam ante 23. lanua- rium anni 1322 vita functum esse, verosimiliter 10. lanuarii et quidem Aquis ^
» Ueg. Val. epist. 932.
« Denine I. c. I>. 225. n. 772. nol. In introitu et cxitii Arch. Vat. n. 41. fol. 178. « Hnymiindus Aureoli » suh h;ic temporis nota « frater quondam archiepiscopi » designatur, ut ex denominatione successoris per Breve loannis XXII. anni eiusdem 1322, 9. luhi in Reg. Vat. t. 73. q. 932. Hquei; non q. 32, ut Stanonik indicaf, Katholik, 1882, p. 479-300. — Tres historici provinciales (de la Provence), Pittou 1668, Louvet 1676 et Hailze nat. 1636. eodem modo diem obitus Petri Aureoli 10. lanuarii 1322 significant.
XXII PETRUS AUREOLI DOCTOR FACUNDUS.
Surit, qui asserant, Petrum Aureoli Cardina- lem fuisse S. Rornanae Ecclesiae, sed « confundi- tur cum eius antecessore in episcopatu Aquensi, qui Petrus (Despr^s) etiam nominatur * » .
Referunt etiam historiographi gallici, Petrum Aureoli in congregatione Episcoporum Parisiis ha- bita magno nisu iura sedis romanae contra liber- tates Galliae defendisse, sed frustratum et in dioe- cesim regressum prae dolore vita decessisse \
Quidquid autem in tali testimonio verum sit, hoc constat, quod « Doctor facundus » semper exti- tit fervens assertor supremae potestatis Sedis apo- stolicae romanae. Idem ex eiusdem operibus scriptis ubique patefit, sicut ex eiusdem Repercussorio sat clare evincitur: « Donec ergo S. Romana Ecclesia sic expresse determinaverit , sicut ista expressa sunt, quid de conceptione aut sanctificatione imma- culatae Virginis tenendum, iustificationem eiusdem Virginis, quam coepi tenere, non deseram », ubi du- plex confessio Petri Aureoli correctissima exprimi- tur simul quoad regulam fidei, soli summo Pontifici competentem, ac quoad assertionem immaculatae conceptionis beatissimae Virginis Mariae.
^ Denifle I. c: « Caveas, ne quantum ad Petrum Aurioli. Ord. Min. Oudin. (Comment. de script. eccl. III. 847 seq.) sequaris, qui inter alia, nescimus qua temeritate, asseruit, epistolam supra pu- blicatam non inveniri in Reg. Vat. loann. XXII, eamque postea confictam esse ».
^ Haitze, Episcopat metropol. d'Aix 1863 a Aix p. 78: « Bien loin de lui aturer des admirateurs, le flt regarder avec indigna- tion par tous les bons francais... et de s'etre fait une si facheuse affaire, le flt bientot partir de ce monde ». Sontentia est commu- nis, quod Pelrus Aureoli sedi suae resignaveiit. (Sic Fisquet, Gams, Dutems etc).
OPEKA A PETEO AUREOLI CONSCRIPTA.
I. OPERA TYPIS EDITA.
Non existente omnium operum Petri Aureoli, doctoris facundi, completa editione typographica, commemoramus sequentes libros, qui variis in locis editi fuerunt:
1. COMMENTARII IN 4 LIBROS SENTENTIARUM de-
dicationem ad Pontificem maximum loannem XXII. in initio ferunt et Romae editi sunt in duobus vo- luminibus in folio, quorum primum anno 1596, al- terum 1605 impressum fuit.
Pars prior, a cl. Cardinali Constantio Sarnano glossis valde pretiosis in margine aucta, non minus quam 1226 paginas ac insuper regestum alphabe- ticum 48 paginarum continet. Eiusdem titulus: « Commentariorum in primum librum sententia- rum (pars prima) auctore Petro Aureolo Yer- berio Ord. Min. archiepiscopo Aquensi, S. R. E. Cardinali. Ad Clementem VIII. Pontificem opt. max. — duos errores praesefert, cum Pelrus nec « Ver- berius » nominetur, nec Cardinalis fuerit, ut supra dictum est.
XXIV PETRI AUREOLI OPERA.
2. QuoDLiBETA SEXDEciM — in fine secundi vo- luminis Commentariorum in sententias annexa ac in 5 classes divisa, continent :
I. Commuma de Deo et de creaturis. Quodl. 1. Utrum in aliqua re formalitas et realitas distin- guantur 2. Utrum actio agentis difFerat realiter ab agente ?
II. Propria de Deo. Quodl. 3-5. tractant de distinctionibus in divinis.
III. De anima intellectiva. Quodl. 6. Utrum anima intellectiva sit immediatum principium suo- rum operationum ? Quodl. 7. An anima rationa- lis est constituta ex actu possibili et agente, tan- quam ex potent.iali et actuali in genere intelligi- bilium ?
IV. De anima intellectiva heata. Quodl. 8-10. Qu. 8. Utrum ad visionem beatificam requiratur aliqua similitudo creata (species) distincta ab actu? (Neg.).
3. « Breviarium bibliorum » , seu « Compen- dium S. Scripturae», seu « Compendium ]itteralis sensus totius divinae scripturae », seu « De divi- sione S. Scripturae», seu « Commentaria compen- diosa in universam S. Scripturam » — est introdu- ctio realis in sacras litteras veteris et novi testa- menti, quae argumentum, divisionem et valorem singulorum librorum S. Scripturae indicat et sensum litteralem praecipue retinet ac minime mysticum praefert, ut Victor Le Clerc pro suo lubitu scri- bebat.
Hoc « breviarium » suo tempore maximo in ho- nore et applicatione studiorum habebatur, ut Lucas. Waddingus testimonium fert ex eloquio Georgii
PETRI AUREOLI OPERA. XXV
Ederi, viri hoc in genere scribendi egregie labo- rantis, qui ait ' :
^ « Coepi de sacrorum Bibliorum artificio sum- matim explicando diligentius inquirere, in qua cogi- tatione, cum diutius, ut par erat, multumque ver- satus essem, en mihi fortuito, sed quod constanter credo, non absque Dei quodam nutu, in manus ve- nit Uber vere anreus conscriptus primum a proba- tissimae opinionis et sanctitatis viro Petro Aureolo, postea vero a doctissimo viro lacobo Wimphelingo^ magno Germaniae Theologo, domino loanni Eckio dicatus, qui, quod toties mihi venire optaram, pri- mo statim fronte pollicebatur, videlicet Compendium Bibliorum utriusque Testamenti atque adeo totius sacrae scripturae epitomen.
« Quo semel ac iterum perlecto, magna cum voluptate cognovi divinum hunc virum illud pror- sus ipsum, quod olim apud Ciceronem Crassus de ipsa iurisprudentia proposuit, in hac nostra Theolo- gia Christiana non tantum pari dexteritate cona- tum, sed maiori etiam laude assecutum fuisse, quam ab illo ferc potuerit expectari.
« Nam sacrosanctum illud scripturae divinae corpus fere totum in suas primum partes, ipsas deinde partes in ipsos libros, hos in capita sive ge- ncra, capita vero in versiculos, tanquam gcnerum species, et tandem vcrsiculos in singula saepo paulo gravioris ponderis verba, tanquam specierum diffe- rentias, tanto artificio partitus est, ut tam liuius terrae quam illins acternae et immor(alis Eccle-
' Scriplores Ord. Min. Homac, Typogr. Francisci Alberti Tani1650.
XXVI PETRI AURBOLI OPERA.
siae formam, atque adeo Bibliorum non summam tantum comprehendisse, sed etiam artem quandam tradidisse videretur.
« Mirabar profecto vehementer, utilissimum hoc opus nostris hominibus adeo esse incognitum, quod fere nullam antea audivissem neque auctoris neque libelli tam excellentis fieri mentionem, qui dignissimus erat, meo quidem iudicio, ut eum exer- citatissimus aliquis Theologus quasi postliminio re- ductum in perfectiorem paulo restitueret formam et summis illustraret eloquentiae viribus » .
Waddingus subiungit*. « Quod hic optavit Gre- gorius Ederus, Stephanus Novelletius Theologus Pa- risiensis praestitit, recognovit ac tabulis analyticis illustratum emisit Parisiis anno 1581 ».
Editiones typographicae « Breviarii bibliorum » sequentes existunt :
1. Incunabulum in quarto — absque loci et anni indicatione — in Bibliotheca studiorum Olomucensi — unum exemplar. (Haini Repertor. bibliogr.).
2. Parisiis editum fuit 1508, 1565, 1581, 1610, 1613 in 8^
3. Venetiis, 1507, 1508, 1575 in 4°.
4. Argentinae, 1514 in 4°.
5. Rothomagi, 1596, 1649.
6. Lovanii, 1647.
7. Incunabulum, signatum D, in quarto absque loci et anni indicatione in bibliotheca fr. min. Sua- zii, sec. Haini 2141 Argentorati apud typogr. Geor- gium Husner. Panzer P. I. pag. 87. n. 461: « Istum librum Dnus archiepiscopus Salisburgensis dedit Dno Leonardo Kentstrasser fr. strict. observantiae 1513 ipso die Erasmi » .
PBTRI AUREOLI OPERA. XXVII
4. De IMMACULATA CONCBPTIONE — OPERA TRIA :
a) De concej)tione Mariae Virg. ' — incipit: « Nonclum erant abyssi etc. De concoptione Virgi- nis tractaturi, quae se vicletur innuere in hoc verbo absque originalibus concepta tenebris et abjsso cu- iuscumque peccati, quemadmodum et felix eiusdem Filius decantando testatur cantico 4. dicens: Tota pulchra es » etc.
Cap. I. allegantur loci SS. Patrum et S. Scri- pturae, qui contradicere videntur.
Cap. II. ponuntur distinctiones de conceptione (quae accipitur tribus modis), de peccato originali (quod etiam accipitur tribus modis: pro suo causaii, pro suo materiali et pro suo formali) et dc contra- dictione ipsius (de iure tantum, vel etiam de facto — unde non est impossibile, qiiod aliquis deberet contrahere de iure, et tamen praeservante Deo et praedonante offensam non contraheret de facto). Potest etiam quis dici, quod contrahat peccatum originale ex neccssitate naturae, utpote quia taliter generatus, et tamen non contrahit ex gratia spiri- tuali » — ut de B. Virg. M. factum est. « Videtur enim horrendum piis auribus et animis devotis, quod unquam eius beata anima filia irae fuerit aut in odio Dei ».
Cap. III. « ()uod Deus potentia absoluta jiotue^ rit praeservare Virginem, ne contraherct peccatum orig. » .
* ManusLTiptum invcnilur Uomac in Bibl. ViU. Em. Scsso- riani gcn. 1405-10. p. a lohannc de Frisia in nionlc Albano anno -M. CGC. XV. in Vig. S. Barlholomaci Ap. consummalum.
XXVIII PETRI AUREOLI OPERA.
Cap. IV. « Deum ex summa decentia et ratio- nabili voluntate eam potuisse praeservare » .
Cap. V. « Quod absque periculo fidei et er- roris teneri potest, quod Deus eam praeserva- verit » .
De facto : « Nec una pars nec alia est de ne- cessitate fidei, donec per Ecclesiam determinatum fuerit, quid tenendum ».
Memoratu valde digna est Petri Aureoli sen- tentia de Pontiflcis Romani Infallihilitate * :
« Ad solum Romanum Pontificem spectat, ea quae dubia sunt in fide et circa quae sunt schola- sticorum opiniones, definire, ut probatur X. 24. qu. 1 de baptismo et eius effectu, cap. Maiores in principio... Et intantum hoc privilegium est pro- prium summo Pontiflciy quod expresse in haere- sim prolabatur, quicumque ab eo illud auferre conatur » .
Pro sua sententia citat deinde plures auctori- tates — S. Anselmum, Richardum a S. Victore, Robertum a Lincoln, Alexandrum de Hales, et an- notat, hoc festum solemniter peragi iam in eccle- siis anglicis et romanis, item in universitate Pari- siensi et in aliis ecclesiis.
Cap. VI. Auctoritates, quae contradicunt, solo de iure loquuntur, aut in alio sensu verba « pecca- tum originale » et « conceptio » interpretantur... « Quod autem ipsa contraxerit iram quantum ad animam et concupiscentiam quoad carnem, nullus unquam testatur.
1 Alva p. 35 n. 165.
PETRI AUREOLI OPERA. XXIX
Quoad s. scripturam dicit valere canonem : « Quod non orania privilegia, concessa B. Virgini, expressa sunt in s. scriptura, sed tantum quod sit mater Dei, ex quo infert Ecclesia, omnem hono- rem, omnem praerogativam sibi fuisse a Deo col- latam, quae purae debet et potest tribui creaturae salvo honore suo. Et ideo S. Augustinus (in serm. de Assumpt.) dat istam regulam de inquirendo circa Mariam: ut videatur, quod congruit rationi et dignitati illius » .
In fine ait Petrus Aureoli : « Quae dicta sint absque praeiudicio verius sapientis et Romanae Ec- clesiae...
b) Repercussormm ' editum contra adver- sarium innocentiae matris Dei, « compositum per fratrem Petrum Aureoli de Ordine fratrum Mino- rum anno Domini 1314».
Incipit: « lustificationem meam, quam coepi te- nere, non deseram » (lob 27). lustificationem invio- latae Virginis, quam dudum auxiliante Domino suscepimus defendendam, ne vanis latratibus quo- rundam mordacium obnubilari contingat, praece- denti tractatui de conceptione eiusdem Virginis praesentem decrevimus subnectendam, qui sub 12 conclusionibus continetur».
c) Declaratio sententiae B. Bernardi — de hac re incipit: « Sanctus Bernardus ad canonicos Lugdunenses de conceptione B. Mariae, quod fuerit in originali concepta.
* Manuscriplum ub lolianne de Frisia in monle Albano invc- nilur in Bibl Vitt. Em. Sessor. I. c.
XXX PETRI AUREOLI OPERA.
5. Tractatus de paupertate sive de usu pau- pere rerum, Venetiis impressns 1513 tanquam tertia pars operis: « Firmamenta trium Ordinum S. Fran- cisci», et antea Parisiis 1512 in 4^, ubi invenitur in parte quarta fol. CXVI-CXIX \
II. opera inedita.
1. Postilla super lob, quae tamen S. Thomae merito adscribitur.
2. Postilla super Isaiam prohetam. In catalogo 1774 impresso, coniinente manuscripta latina Bibl. Laurentianae Florentiae, invenitur codex 4. Vol. p. 707, ubi legitur: « Petri Aureoli, Provinciae Aquitaniae, Postilla super Isaiam prophetam com- pleta». Incipit: « Doctrinam quasi prophetiam efFun- dam et relinquam eam quaerentibus sapientiam ». Eccl. 24, 46.
3. Compendium theologiae in octo libros par- titum. Waddingus in « Script. Ord. Min. » hoc opus cum Pelbarto erronee Petro Aureoli adscribit.
4. Tractatus de decem praeceptis decalogi, cuius manuscriptum in bibl. Bodlei Oxfordii inve- nitur. Stanonik putat, hoc opus Petro Aureoli so- lummodo per coniecturam adscriptum fuisse.
5. Tractatus « Rosae distinctiones » _, sive Rosa distinctionum, tempore Waddingi in conventu Seez asservatus et saeculo XV. in monasterio ad S. Cru- cem Florentiae retentus secundum eiusdem Biblio- thecae catalogum. Hodie ambo codices perditi sunt.
^ Waddingus invenit manuscr. huius Iractatus in conventu Seez, in Normandia.
PETRI AUREOLI OPERA. XXXI
6. Sermones de tempore, liber 1, et sermones de Sanctis, liber 1, tenapore Waddingi in conventu Seez et in aliis naonasteriis asservabantur.
7. Tractatus de haptism,o, qui incipit : « Ad regenerationis Christi mjsterium contemplandum fuit facta quaestio, utrum baptismus, quo Christus fuit baptizatus, fuerit eiusdem rationis cum bapti- smo, quo nos baptizamur » .
8. Parvae quaestioyies , quarum tertia tanquam « exquisite tractata » laudatur a loanne Bacon in III. Sent. d. 2. qu. 2. art. I. sec. Sbaralea.
9. Tractatus de principiis naturae a loanne Canonico medio saeculo XIV. in opere Physic. 1. 1. qu. 9. § « quartum dubium » a Fr. Samson (me- dio saeculo XV. I. Physic. qu. 16. citatur (sec. Sbaralea).
10. Logica sec. Fritzon « Gallia purpurata » pag. BIO. manuscr. inveniri dicitur in bibl. Venet.
CODICES MANUSCRIPTI.
. 1. Florentiae Bibl. Laurentiana Plut. 16. Cod. 34. saec. 14. « Incipit literalis sensus totius di- vine scripture a Fr. Petro Aureoli Ordinis Fr. Min. et ponitur primo commendatio sacre scripture in generali >> . In quarto grandi fol. 123 in binis columnis, litteris rubricatis. (Signatum A).
2. Florentiae Bibl. Laurentiana Plut. 32. D. Cod. 13. « Iste liber est Conventus sancte Crucis de Florentia Ordinis Minorum ». « Incipit compendium literale totius div. scripture editum a fratre Petro Aureoli Ord. Fr. Min. sacre theologie doctore «. (Signatum (B).
Waddingus citat manuscriptum in bibliotheca Minorum Toletana, scriptum anno 1345.
CODICES EX CATALOGO
P. FIDELIS A FANNA.
Compilatio litteralis tofius S. Scriptiirae Petri Aureoli,
3. IX. 7. Hispali columbino cod. Y. 130. 2. ra fol. s. XV.
XXXIV CODICES MANUSCRIPTI.
4. X. 174. Parisiis arsen. cod. 186. m. fol. s. XIV.
5. XII. 125. Ibid. nation. cod. 15255. m. fol. maior. s. XIV.
6. XII. 176. Trecis cod. 1344. m. in 4« s. XIV.
7. XII. 229. Laudimi cod. 3. m. in 4° s. XIV.
8. XIII. 61. Burdigalae cod. 16. m. in 4« s. XIV.
9. Manuscriptiim, quod asservatur in biblio- theca Vaticana Romae, cod. 9388, membr. folia 103 continet, binis columnis elegantissime conscri- pta, ita ut in quavis pagina bis 35 lineae invenien- tur. In margine tituli ponuntur. In toto suo ambitu nil differt ab editione nostra Venetiana quoad sen- sum et argumentum libri, multo meliores autem praesefert citationes S. Scripturae, quae in Vene- tiana saepe corrigendae erant. Pagina prima codi- cis Vatic. auro circumlinita exhibet initialem litte- ram perpulchram, floribus et duobus draconum ca- pitibus ornatam.
Initium sic sonat: «Incipit compendium lite- ralis sensus totius div. scripture editum a fr. Pe- tro Aureoli ordinis frat. min. Venite ascendamus, et primo ponitur commendatio sacre scripture in generali.
In fine ait scriptor: « Explicit compendium li- teralis sensus totius divine scripture Parisiis per Nicolinum de Bremide Magnifico militi et Comiti lohe Domino Nicolao de Spinellis nec non Regni Sicilie canzo ibidem legato pro Comite virtutum ad regem et coronam Francie a. 1393. Finito li- bro sit laus et gloria Christo Amen. PIoc compen- dium est ad usum mei fratris Ambrosii lohannis de CoUe ordin. minor. Provincie Thuscie » .
CODICES MANUSCRIPTI. XXXV
10. Manuscriptum in bibliotheca Laurentiana Florentiae ex fine saec. decimi quarti ortum. (Si- gnatum C).
11. Manuscriptum in bibl. Monachii. Corapen- dium Biblie totius - Argent. 1514. 4. Inc. d. a. Inc. 5. a. 134. 2\ P. Lat. 109. 4^ 270. et 271. 3^
PROLOGUS
COMMENDATIO SACRAE SCRIPTURAE IN GENERALI.
Venite, ascendamus ad montem Domini et ad domum Dei lacoh, et docebit nos vias suas, Isa- iae secundo \
Gregorius ', exponens illud in lob ' scriptum : Semel loquitur Deus et id ipsum secundo non re- petit, de divina scriptura pronuntiat, proloquitur et disserit in haec verba: « Deus singulorum vocibus non respondet, quia tale construit eloquiura, per quod cunctorum quaestionibus satisfacit. In scripturae qui- dem eius eloquio nobis omnibus in eo, quod speciali- ter petitur, communiter respondetur. Ibique vita praecedentium fit forma sequentium, atque in his, quae per scripturam ad patres nostros Deus pro- tulit, nos erudire curavit. Unde cogitationibus vel tentationibus singulorum non iam passim per pro- phetarum voces, aut singulorum officia satisfacit; quia quidquid potest evenire singulis, in sacra scri- ptura communiter comprehendit «.
1 Vers. 3, et Micli. 4, 2.
* Mortil. XXIII. c. 19. n. 34, mullis lamen hic omissis.
3 Cap. 33, 44.
CompcmUum Aureoli. -
2 PROLOGUS.
Ex quibus verbis colligitur, quod scriptura sa- cra sit illud tahernaculum, illa Dei domus, illud oraculum atque illud sacrum propittatorhim, unde Dorainus loquebatur ad Moysen et filiis Israel re- spondebat, sicut scribitur in figura ' : « Supra pro- pitiatorium, de medio Cherubim praecipiam et lo- quar ad te » .
Quocirca seraphicorum auscultator concentuum et dominicae gloriae sedentis super solium excelsum contemplator Isaias propheta, qui non tam prophe- tiam secundum Hieronymum ' quam evangelium texuisse videtur, in cuius tempore « retro rediit sol», et qui « addidit regi vitam», qui « spiritu magno praevidit ultima et lugentes in Sion consola- tus est in aeternum », qui « ostendit futiira et prae- dixit abscondita, antequam venirent», iuxta quod Sapiens ' testatur de ipso : hic utique eximius pro- phetarum, ubi scripturam novi ac veteris testamenti pro tempore revelatae veritatis et gratiae contem- platur, secundo capitulo' libri sui, ibi eandem aspi- cit quasi Dei oracuhtm, quasi domum super verti- cem montium collocatam et ait: « Erit in novissimis diebus praeparatus mons domus Domini super ver- ticem montium, et fluent ad eum omnes gentes»; ac si aperte diceret, quod scriptura sacra talern habet proportionem ad universam humanam sapientiam, qualis est comparatio montium ad infima conval- lium et ad omnem aliam planam terram.
1 Exod. 25, 22.
2 Hieron., Praef. ad Paulam et Eiistoch. in translationem Isaiae etc. ;
supra respicitur Isai. 6, 3. et 1 .
3 Eccli. 48, 26-28; cfr. Isai. 38, 8, 9. * Vers. 2.
PROLOGUS. 3
Sunt nempe sacrae literae quasi iile mons pro- tectwi vigori% de quo acl Lot Angelus protesta- tur^ clicens: « Non stes in omni circa regione, sed in raonte salvum te fac »; ■— quasi mons ille incen- tivi ardoris, super quo Moyses et universus popu- lus Israel admiratur, in Exodo ^ ubi scribitur, quod « totus mons Sinai fumigavit, eo quod descendisset Dominus super eum in igne >>; — quasi mons ille rigativi humoris, de quo David cum iubilo gio- riatur in Psalmo ' dicens: « Ecce quam bonum et quam iucundum » ; sequitur: « sicut ros Ilermon, qui doscendit in montem Sion»;— quasi mons ille diffusivi odoris, ad quem se itura sponsa Do- mini attestatur*: « Vadam ad montem myrrhae et ad collem thuris »; — quasi mons ille allectivi can- doris, qui dicitur Libanus, de quo prophetico va- ticinio praedicatur^: « Gloria Libani data est ei, decor Carmeli et Saron » .
Nimirum divina sapientia mons est protecti- vus propter contubernium divinae maiestatis, quod in ea conspicitur; incentivus propter conflatorium Christi caritatis, quod in ea attenditur; rorati- vus propter promptuarium caeli voluptatis, quod in ea ebibitur; infragrativus propter magisterium verae sanctitatis, quod in ea disseritur; est mons all-^ctivus et candens propter privilegium purae ve- ritatis, quod in ea reperitur.
0 studiosa anima, quae sacrae scripturae ine- briaris melliliuis, quae ipsius rpularis deliciis, quae ipsius oblectaris irriguis, nonne tibi videtur scri-
' (i(>n. 19, 17. 2 Cax],. 19, 18. 3 pg. 132^ 1.3.
^ GaiK. 4, 6. 5 Isjii. 35, 2.
4 PROLOGUS.
ptura sacra quidam mons protectivus, cum conspi- cis in ea contubernium divinae matestafts? « Can- dor quippe est lucis aeternae et speculum sine ma- cula Dei maiestatis »; « generositatemque illius glo- rificat, contubernium habens Dei, sed et Dominus omnium dilexit illum » , in Sapientia K Est ergo ita, ut ipsa sit « mons, in quo beneplacitum est Deo habitare in eo; etenim Dominus habitabit in finem «,
in Psalmo^
An non videtur tibi quidam mons incentivus, dum inspicis in ea conflatorium caritaiis Christi et clibanum amoris Dei? « Finis quidem praecepti » et totius divinae scripturae « est caritas » , prima ad Timotheum '. Quam caritatem sponsa senserat, dum canebat^: « Introduxit me rex in cellam vinariam », inebriantem scilicet et aestuantem scripturam, « or- dinavit in me caritatem » . Hanc Isaias ' didicerat, cum dicebat: « Dixit Domino, cuius ignis in monte Sion » , id est in scriptura sacra, « et caminus eius in lerusalem » . *
An non videtur tibi quidam mons rorativus, dum reperis in ea promptuarium coeli voluptatis? « Nonne tibi videtur hoc iam in terris regni coe- lestis habitaculum ; et illos fructus in terra car- pere, quorum radices in coelo fixae sunt » ? Hiero- nymus ad Paulinum \ « ludicia quidem Domini vera, iustificata in semetipsa et dulciora super mel et favum'». Propter quod studentibus cum dili- gentia et devotione de ea praedicatur per Prophe-
1 Cap.7,26.et8,3. 2 pg. 67, 17. » Cap. 1, 5.
* Cant. 2, 4. ^ Isai. 37, 9.
6 Epist. 53. (alias 103.). n. 9. ' Ps. 18, 11.
PROLOGUS. 5
tam': « Inebriabuntur ab ubertate domus tuae, et torrente voluptatis tuae potabis eos « ; ut sic libri sacri canonis sint illi montes mirae dulcedinis, de quibus scribitur in prophetia loelis': « In illa die stillabunt montes dulcedinem et colles fluent lacte, et super omnes rivos luda ibunt aquae; et fons de domo Domini egredietur et irrigabit torrentem ».
An non videturUibi quidam mons fragrativus et valde odoriferus, dum reperis in ea magisterium verae sanctitatis? Vera quidem sanctitas, vera vir- tus et eius magisterium non reperitur alibi, secun- dum Augustinum super loannem^ nisi in ipsa, quae est « cella aromatum et odoramentorum et unguenti optimi S) . In eius montibus fugit dilectus et inhabitat ac requiescit Dominus eius Christus cum odorifera vita sua, sicut decantat sponsa': « Fuge, dilecte mi, assimilare capreae hinnuloque cervorum super montes aromatum ».
An non demum tibi videtur sacra scriptura quidam mons candens summeque allectivus, dum respicis in ea privilegium purae veritatis? In nulla namque scientia humanitus inventa sincera potest veritas reperiri. Porro haec est, de qua dictum est Danieli ^: « Et nunc annuntiabo tibi quod expres- sum est in scriptura veritatis». Hinc est, quod ex huius scripturae veritatum splendoribus « stultam fecit Dominus sapientiam huius mundi, pruden- tiamque reprobavit prudentium "' » ac philosophorum insipientium arrogantiam confutavit, sicut scriptum
• Ps. 35, 9. 2 cnp. 3, 18.
^ Verba ipsa non invenimiis. •< Isai. 39 2.
5 Cant. 8, U. « Dan. 10, 21. ? I. Cor. l', 20. el 19.
g PROLOGUS.
est in Psalmo ' : « Illuminans tu mirabiliter a mon- tibus aeternis, turbati sunt omnes insipientes corde » .
Declaratum est itaque ex cursu praedicto, quod scriptura sacra vere sit et proprie montuosa, ita ut de ipsa praedictum fuerit per figuram Deutero- nomii^: « Terra, ad quam ingredieris possidendam, montuosa est, de coelo spectans pluvias, quas Do- minus Deus tuus seraper immisit, et oculi illius in ea sunt a principio anni usque ad finem eius >>. Hic est mons ille, de quo inquiritur per Prophetam': « Quis ascendet in montpm Domini, aut quis sta- bit in loco sanctus eius » ?
Et hic est mons, ad cuius accessum, ingres- sum et conscensum Isaias propheta in propositis ver- bis nos inducit, admonet et hortatur dicens: Ve- nite, ascendamiis ad monteyn Domint etc. In quo quidem verbo animarum docilium excitatur mtelh- gentia, scripturarum coelestium praedicatur prae- eminentia, doctrinarum salubrium promulgatur exu-
berantia.
Animarum dico docilium excitatur intelligen^ tia ex modo exhortativo: Venite, dscendamus ; scvi' pturarum vero coelestium praedicatur praeeminen- tia ex tropo figurativo: ad montem Domini et ad domum Dei lacob ; doctrinarum quoque salubrium et gratiarum sublimium promulgatur exuberantia sub verbo exspectativo : et docebit nos vias suas.^
Igitur in his verbis sacrae scripturae aliquid indicitur, aliquid obiicitur, aliquid promittitur. In- dicitur enim amplexus studiosae attentio7iis : Ve- nite, ascendamus; obiicitur excessus generosae con-
1 Ps. 75, S. 6. 2 cap. 11, 10-12. ^ ps. 23, 3.
PKOLOGUS. 7
ditionis: ad ^nontem Domini et ad domum Dei lacob ; promittitur influxus luminosae diffusionis: et docehit nos vias suas.
Quae quidem tria crastina die difFusius per- tractanda nunc omittantur gratia brevitatis, ad do- ctorem huius scientiae Chrislum lesum recurrendo et supplicando, ut per amplexum mentalem valea- mus ascendere ad scripturae sacrae excessum tota- lem, et deinde mereamur influxum illum mentalem asspqui virtute sacri canonis montuosi, de quo in- fluxu promissum est per prophetam Ezechielem^: «In pascuis uberrimis pascam eos in montibus Israel, ibique requiescent in herbis virentibus, et pluviae benedictionis erunt »; ad quod nos perducat qui sine fine vivit et regnat. Amen.
COMMENDVTIO SACRAE SCR[PTURAE IN SPECIALI.
Venite, asceyidamu^ etc, ubi supra.
Magnus ille Pauli discipulus, Apostolorum con- temporaneus divinorumque conscius arcanorum Dio- njsius Areopagita in epistola sua, quara scribit Tito' hierarchae interroganti, quae sit sapientiae domus, et quis cibus eius et potus, de scriptura sacra sic dicit : « Aedificans, inquit, sapientia sibi domum, duplex alimentum proponit: unum quidem forte et manens, aliud humidum et profusum, et in cratere donat provisivas bonitates ipsius. Forte quidem ali-
^ Cap. 3i, 14. 26. Kpist. 9. post mcdium, mulds hic omissis. Versio liaoc re- spondot illi antiquao, qnae invcnitur in (Miilionc imprcssa Argcnli- nae 1503 fol. CCXXV. b., ex qua in fine subslituimus verba et qme vini mixtio, et rmsus vcrbis sensu prorsus cai-enlibus.
8 PROLOGUS.
mentum arbitror fore intellectualis perfectionis et manentis identitatis cognitionem, secundum quam divina participantur ab illis intellectualibus instru- mentis, quibus divinissimus Paulus ex sapientia ac- cipiens vere forte tradidit alimentum. Humidum vero et diffusum per varia et multa et divisibilia ad non tremulam Dei cognitionem nutritos manudu- cere; propter quod rori, aquae et lacti, vino et melli assimilantur divina et intellectualia eloquia. Eori quidem et aquae propter virtutem vitae generati- vam; lacti vero propter vim augmentativam, vino vero propter vim revivificativam ; melli vero propter mundificativam simul et conservativam >> .
« Haec quidem divina Sapientia donat atten- dentibus copiose ad ipsam, indeficientem alimento- rum affluentiam largiens et superemanans. — - In symbolica ergo theologia invenies cum sapientiae domo columnas septem discretas et forte alimenium in Sacramento et in pane divisum, et quae vini mixtio, et rursus ab ebrietate Dei et crapulam » . Haec Dionysius, de domo sacrae scripturae loquens.
Quam quidem domum divinae sapientiae dici- mus, ubi ros, aqua, vinum, mel et lac in cratere tornatili ministratur, ubi accubitus, somnus et c^^a- jpula reperitur.
Ros quidem est degustatio omnium divinorum, sicut scriptum est in Deuteronomio ^: « Concrescat ut pluvia doctrina mea, fluat ut ros eloquium meum « .
Aqua, mundatio scilicet et abstersio omnium vitiorum, sicut dicitur in Ezechiele ' : « Effundam
» Cap. 32, 2. 2 Cap. 36, 23.
PROLOGUS. 9
super vos aquam mundam, et mundabimini »; et alibi * : « Aqua sapientiae salutaris potabis illos ».
Vmumj, scilicet calefactio et inebriatio animo- rum in amore divino, sicut suasum est in Pro- verbiis ^ : « Bibite vinum, quod miscui vobis»; et in Isaia ^ : « Emite absque argento et absque ulla commutatione vinum et lac » .
Lac, eruditio scilicet omnium parvulorum, sicut scriptum est in prima Petri * : « Quasi modo ge- niti infantes lac concupiscite » ; et Apostolus dicit: « Tamquam parvulis in Christo lac vobis potum dedi, non escam » .
Mel, scilicet informatio omnium perfectorum, sicut David^ testatur: « Quam dulcia faucibus meis eloquia tua super mel ori meo » .
Accubitus, recreatio scilicet hominum activo- rum, de quibus dicitur in Luca ^ quod « faciet eos dominus discumbere », in scriptura sacra, « et trans- iens ministrabit eis » .
Somnus, obdormitio scilicet hominum devoto- rum et contemplativorum, de quibus dicit Psal- mista^: « Cum dederit dilectis suis somnum », in scripturis suis sanctis, « ecce haereditas Domini, filii; merces, fructus ventris».
Crapulay impinguatio scilicet omnium merito- rum, quae habet fieri virtute sacrae scripturae in Cantico^: « Comedite, amici, bibite et inebriamini, carissimi ».
» Kccli. 15, 3. 2 Cap. 9, 5. 3 Cap. 53. t.
* C;ip. 2, 2; sequitur I. Cor. 3, 2. 5 pg. ||8, |03.
« Cap. 12, 37. 7 ps. 126, 4. « Cnp. 5, I.
10 PROLOGUS.
Hanc itaque sapientiam, in qua ut in domo mirifica, quae praedicta sunt, diviniius ministrantur, contemplatus Isaias propheta, ad ipsius conscensum et ascensum sub verMs propositis nos invitat, cum ait: Venite, ascendamus ad ^nontem Domini et ad domum Dei lacob. — In quo quidem verbo, ut heri dicebatur, animarum docilvim excitatur intelligentia ex modo exhortativo, quo dicitur: Ve- nite, ascendamus; scripturarum coelestium prae- dicatur praeem.inentia sub tropo figurativo, cum additur:^ri ?nontem Domini et ad domum Dei lacob ; doctrinam salubriiim et grafiarum subli- mium promulgatur exuberantia sub verbo exspe- ctativo, sub quo concluditur : Et docebit nos vias suas.
PRIMUS ARTICULUS. Intelligentia docilium animarum.
Primum igitur excitaiur intelligentia docilium animarum, cum dicitur : Venite, ascendamus !
Ascendamus itaque atque ascendamus, quia ascensione opus est intelligentia scripturarum, sicut ait sanctus Propheta de theologo studioso in Psal- mo ', quod « ascensiones in corde suo disposuit ia valle lacrimarum »; et repromittendo subnecti, quod « benedictionem dabit Legislator; videbitur Deus deorum in Sion», in sua scilicet sacra doctrina.
Venite ergo et ascendamus a sensibilibus ad intellectualia, a corporalibus ad spiritualia, a mu-
1 Ps. 83, 6.
PROLOGUS. 11
tabilibus ad immobilia et aetema, quia nobis con- sulitur Esflrae primo ' : « Quis est in vobis de uni- verso populo eius? Ascendat in lerusalem et sit Do- minus Deus cum eo».
Videmus s^^nsibiliter, quod de nnmero ascen- dentium quaedam ascendunt cum rolatu, ut aves; quaedam ex afflaHi et impulsu venti, ut nubes ; quaedam ascendunt cum conatu, ut homines; quae- dam ascendunt cum omatu, ut oves et pascuales greges, sicut habetur in Cantico ^ — Yenite ergo, theologi studiosi, et ascendamus istis quatuor mo- dis. Ascpndamus uiique cum rolatu meditationis perspicuae, ut aves ; ciim affiatu inspirationis intra- neae, ut nubes ; cum conatu supplicationis mellifluae et orationis assiduae, ut homines; cum ornatu con- versationis perspicuae, ut oves.
Ascendamus primo c^rm volatu perspicuae me- ditationis ut aves, quia scriptum est^, quod « in lege eius meditabitur die ac nocte », qui vult in ea per- ficere. In sanctis quidem literis profunda est requi- renda inteliigentia, ubi per vocem ad intellectum, per intellectum ad rern, per rem ad rationem, per rationem ad veritatem pervenitur. Quod cum qui- dara minus docti et superbi non capiunt, ad phi- losophorum doctrinas se transferunt, in sacris li- teris nihil autumantes subtile aut meditatione di- gnum, Hug-o \ Quoc^ontra de studioso theolo^ro cum volatu raeditationis perspicuae ascendente scribitur in Psalmo^: « Ascendit super Cherubim et vola- vit, volavit super pennas ventorum »; quemadmodum
^ Cnp. 1,3. 2 cap |^ (j 7 3 p^ l^ 0.
* Erudilionis didascalicae V. c. 3. ^ p^, 17^ 15^
12 PROLOGUS.
et in alio loco dicit Psalmista ' : « Quis dabit mihi pennas sicut columbae, et volabo et requiescam » .
Ascendamus secundo ex afffatu intraneae re^ velationis ut nubes. « Lex enim spiritualis est et revelatione indiget, ut intelligatur, ac revelata fa- cie in ipsa gloria Dei contempletur » . «Revela», inquit Psalmista', « oculos meos, et considerabo mi- rabilia de lege tua », ait Hieronymus in epistola ad Paulinum^; unde et Danieli ^ per noctem revelata est visio. Sj.udioso ergo ascendenti ex afflatu reve- lationis divinae dicitur illud Psalmi^: « Ponis nu- bem ascensum tuum, qui ambulas super pennas ven- torum » , super pennas utique sacrarum inspirationum ; et tertio Regum ^ dicitur, quod « nubecula parva quasi vestigium hominis ascendebat de mari » .
Ascendamus tertio curn conatu assiduae devo- tionis et deprecationis et iugis orationis, sicut ascendunt homines. « Non solum enim admonendi sunt homines venerabilium literarum, ut in scri- pturis sanctis genera locutionum sciant, et quomodo apud eas aliquid dici soleat, diligenter advertant memoriterque retineant; verum etiam (quod est praecipuum et maxime necessarium) orent, ut in- telligant. In eis quippe litteris, quarum studiosi sunt, legunt : « Quoniam dominus dat sapientiam et a facie eius scientia et intellectus »; a quo et ipsum studium (si pietate praeditum est) accepe-
1 Ps. 54, 7.
2 Ps. M8, 18; supra respicitiir II. Cor. 3, 18.
3 Epist. 53. (alias 103.) n. 4. -• Dan. 2, 19. 5 Ps. 103, 3. 6 Cap. 18, 44.
PROLOGUS. 13
rint * » . Unde abbas Theodorus, ut refert Cassianus in Collationibus Patrum ^ non aliter quaestionem difficilem et longo tempore ignoratara agnovit, do- nec septera diebus et noctibus infatigabiliter perse- verans pervigil in oratione permansit.
Quocirca studiosus theologus bene per lona- tham figuratur, de quo scriptura est ', quod « ascen- dit lonathas, reptans raanibus et pedibus, et armiger eius post eura »; reptans enira pedibus et manibus et conatus mentis totalis, quo per sacram oratio- nera ascenditur in Deura. Cura ergo voluntas ascen- dit sacris orationibus, tunc ad intelligentiam scri- pturarum eius armiger, scilicet intellectus, ascendit. Haec est enira virgula aromatica, virtute cuius ascendit anima ad scripturas: « Quae est ista, quae ascendit per desertum», per imraensam silvam et per latibula scripturarum, « sicut virgula fumi ex aromatibus myrrhae et thuris et universi pulveris pigmentari», in Canticis ^
Ascendaraus quarto cmn ornatu conversatio- nis conspicuae sicut oves et pascuales greges. Non enim ascensor huius scientiae sacrae est sectator passionum. Nam « qui didicerit et sic fecerit, hic magnus vocabitur in regno coelorum. Qui vero di- dicerit et non fecerit, miniraus vocabitur in regno coelorum " » . Propter quod ait lacobus ' : « Estote fa- ctores verbi et non auditores tantum, fallentes vos- metipsos; quia, si quis auditor est verbi et non fa-
^ August. III. dc Doclrina christ. c. 37. n. 56, ubi cilatur Prov. I, 6.
* De Coenob. Inslitut. V. c. 33. 3 j. j^eg. U, 13.
^ Cap. 3, 6. 5 ^^iiim,, 5^ 19^ 6 Cj,p j^ 22.
14 PROLOGUS.
ctor, hic compara' itur viro consideranti vultum nativitatis suae in speculo; consideravit, enim se et abiit et statim oblitus est, qualis fufn-it » £t recte boc dicit, quoniam scriptura divina ost quoddam speculum et qnoddam lavacrum ad animae lotio- nem, abstersionem et ornamtMiium ordinatum, sicut scriptum est ' : « Capilli tui sicnt j^roges caprarum, quae ascenderunt de monte Gal.-,ad. Dentes tui sicut greges tonsarum, quae ascendunt de lavacro, omnes gemellis foetibus, et st''rilis non est inter eas»; ut referantur capilli ad atiection«-'s sacras, dentes ad coUocutiones mundas, foetm ad opera- tiones virtuosas, quibus debeni ornari, qui ascen- dunt de lava^TO scripturarum et de ino-^te Galaad, de acervo scilicet testimonii. Nam de scriptura di- ctum est^: « Testimonia tua cr^di' dia farta sant
nimis ».
Sic ig-itur patet, quaHter in boc verbo anima- rum docilium inteingentia «'xcitatur, cum dicitur: Venite, ascmdamus, quod erat primo declarandum.
SECUNDUS AR11CULUS. Scripturarum coelestium magnificentia et excellentia.
Secundo vero s-ripturarum co<d"siium magni- ficentia et excell"ntia praedicaiur, sub tropo figu- rativo, cum co.nparatur monti et d)in,rn. Ad mon' tem, inquit, Domiyii et ad (loinnm />' lacob.
1 C;mL 4, 1, 2.
2 Ps. 92, 6.
PROLOGUS. 15
A. Mons Dommz.
' Monti quidprn scriptura comparatur, pro eo quorl in ipsa respectu universae terrae reperitur: celsitudo, qua exsuperat plenitudo, qua exuberat; pulcritudo, qua irradiat et illustrat et occupat; marinitudo, qua replet et accuraulat. Consimiliter scriptura divina:
1. Quasi raons oranera sensum exsuperat in sensu anagofjico ;^lsiii\idien^^ \ « Duxit eos in mon- tem excelsura seorsura et transfiguratus est co- ram eis » .
2. Quasi raons orane bonum exuberat et oranem rivum pullulat in intellectu tropologico, ubi de mori- busagit; Psalmus"^: « Super montes stabunt aquae; rigans montes de superioribus suis, de fructu ope- rum tuorum satiabitur terra».
3. Quasi raons orane centrum irradiat et oc- cultura declarat in sensu allerjorico, ubi agit de Christo, per quem omnes umbrae et figurae legis irradiantur; quia « lex per Moysen data est, gra- tia et veritas per lesum Christum facta est'», cui et dicitur illud propheticum ': « Quis tu, mons raa- gne, corara Zorol)abel? in planum; et educet lapidera priraariura et exaequabit gratiara gratiae eius».
4. Quasi raons omne verum accumidat et ag- gregat in intellectu literali et in sensu historico superliciali et plano. « Orania enira, quaecuraque utiliier alibi didiceris, raulto fortius in scriptura
' Cap. 17, 1. 2. 2 ps. 103^ 6. 14. 3 |oan. |, 17. ^ ZcRli. 4, 7.
16 PROLOGUS.
sacra invenies. Et quanto minor est auri, argenti vestisque copia, quam de Aegypto secum Israeliti- cus populus attulit, in comparatione divitiarum, quas postea Hierosolymae consecutus est, maxime sub tempore Salomonis; tanta est scientia collecta de libris gentium, si divinae scientiae comparetur » , ut ait Augustinus \ ut ipsa scriptura sit mons ille ma- gnus, de quo DanieP: « Lapis autem, qui percus- serat statuam » , qui destruxit omnem inanem phi- losophiam, « factus est mons magnus et implevit universam terram » .
Annon vobis videtur scriptura divina monti congrue coraparari, cum dicitur: Ascendamus in montem Domini?
Octo montes.
Nimirum octo montes inter alios invenio nomi- natos, videlicet:
montem Sion, qui interpretatur specula ; montem Bethel, qui interpretatur domus seu
habitaculum ;
montem Sinai, qui interpretatur regula seu
mensura ;
montem Oliveti, qui dicitur mons pinguedinis ;^ montem Horeb, qui interpretatur mons incendii
seu ardoris ;
montem Lihani, qui dicitur mons candoris;
montem Galaad, qui interpretatur acervus te- stimonii ;
1 De Doctrina christ. c. 41. ^ Cap. 2, 35.
PROLOGUS. 17
montem Moria, qui interpretatur mons visio- nis, ubi Abraham obtulit filium, et aedificatum est postea templum, de quo dicitur ' proverbium: « In monte Dominus videbit » .
Et indubitanter octo sunt praeclarae materiae, ad quas omnia reducuntur, quae tractantur in di- vinis scripturis.
1. Scriptura namque tractat alicubi de miro fa- stigio beatissimae Deitatis; et ibi occurrit sicut mons Sion, et ob hoc gloriatur Ecclesiasticus ^ : « Et sic in Sion firmata sum et in civitate sanctificata si- militer requievi >>; quemadmodum et alibi ' testatur: «Factus est in pace locus eius », i. e. beatae Dei- tatis, « et habitatio eius in Sion », i. e. in sacra scriptura.
2. Tractat alibi de sacro colobio * assiimpiae humanitatis; et ibi occurrit ut mons Bethel, qui interpretatur habitacuhim Dei. Ibi enim agitur de Christo, « in quo habitavit plenitudo Deitatis cor- poraliter», secundum Apostolum ^; et in Cantico^: « Similis esto, o dilecte mi, capreae hinnuloque cer- vorum super montes Bethel » .
3. Tractat alibi de vario vestigio creatae uni- versitatis; et tunc occurrit ut mons Sina, qui in- terpretatur regula sive mensura. « Creavit enim Deus omnia in numero, pondere et mensura » secun- dum Sapientem"; et ad Galatas': « Sina mons est in Arabia et servit cum filiis suis »; universa enini
» Gen. 22, 14. 2 Cap. 21, lo. 3 pg. 75^ 2.
^ Specics quaedani tunicae. s Coj. 9, 9.
6 Cap. 2, 9. 17. 7 sap. II, 21. « Cap. i, 25. Cotnpcndhdn Aureoli. 2
18 PROLOGUS.
creatura Creatori deservit. Scriptum ' est enim, quod « statuit ea in aeternum et in saeculum saeciili; praeceptum posuit et non praeteribit « .
-1. Tractat alicubi de summo stipendio super- nae felicitatis; et tunc occurrit velut mons Oliveti,^ ungens corda studentium oleo laetitiae et exulta- tionis, Zacharias^: « Stabunt pedes Domini super montem Olivarum » . Unde tempoi e noctium et tri- bulationum exeundum est et studendum pro conso- latione ad loca scripturarum, in quibus agitur de superna felicitate, exemplo illius, de quo scriptum est': « Noctibus exiens, morabatur in monte, qui vocatur Oliveti » .
5. Tractat etiam alibi de diro supplicio futu- o^ae calamitatis; et ibi occurrit sicuti mons Horeh, qui interpretatur ardor. Ibi enim timore comburitur et ardet anima studiosi; et ibi potissime scriptura divina apparet ut mons Dei comminantis homini pec- catori; tertio Regum^ dicitur de Elia, quod « com- edit panem subcinericium et bibit aquam ex vase et ambulavit usque ad montem Dei Horeb » . Loca enim scripturae, in quibus tractatur de diro suppli- cio futurae calamitatis, maxime nos inducunt ad poenitentiae sanctae lamentum.
6. Tractat etiam alibi de multo insignio immen- sae va^^ietatis praeceptaeque honestatis; et hoc, ubi tractat de virtutibus, donis, praeceptis et de eorum oppositis; et ibi occurrit scriptura sicut mons Li- bani, qui interpretatur candidatio. Ibi namque omnis sanctitas lucet omnisque munditia et hone-
1 Ps. 118, 6. 2 zach. U, 4. ^ Luc. 21, 37.
4 Cap. 19, 6. 8.
PROLOGUS. 19
stas, Domino contestante ' : « Sancti estote, quo- niam ego sanctus sum »; Ecclesiasticus - : « Quasi plantatio cedri in monte Libano ». Ceclrus alta Li- bani, celsitudo omnis perfectionis ; haec non planta- tur alibi, non reperitur in aliis scripturis.
7. Tractat etiam alibi de mag^ro et stupendo prodicjio auctoriiatis, ubi videlicet agitur de por- tentis Moysi, de Prophetarum miraculis, de stu- pendis prodigiis lesu Christi; et ibi occurrit sicut mons Galaad, qui interpretatur acervus testimonii. Ista enim prodigia et mirabilia sunt inducta in te- stimonium veritatis. Dicitur de lacob \ quod « ex- tenderat tabernaculum suum in monte Galaad ». In illis quippe locis scriptura sacra multum extollit Dei potentiam, et eam magnificat et extendit.
8. Tractat etiam alibi de claro praeconio per- fectae activitatis virorum sanctorum, quorum exem- pla, mores et actus vitamque describit; et ibi oc- currit ut mons Moria, qui dicitur mons visionis. Ad exempla illorum debemus aspicere et intueri et nos ipsos aedificare, quia scriptum est in figura ', quod « coepit Salomon aedificare domum Dei in monte Moria » ,
Igitur cum omnis veritas, quae disseritur in scripturis, vel spectat ad Sion, ad beatam scilicet Deitatem; vel spectat ad Bethel, ad assumptam lumanitatem ; vel ad Sina, ad creatam unitatem ; i^el ad montem Oliveti, ad supernam felicitatem; ;^el ad montem Horeb, ad futuram calamitatem; vel id montem Libani, ad iniunctam vel impositam ho-
' Uv. 11, 44. 2 cap. 50, 13. « Gen. 31, 23.
* 11. Paral. 2, l.
20 PROLOGUS.
nestatem per praecepta divina; vel ad montem Ga- laacl, ad stupendam auctoritatem et Dei potestatem facientis mirabllia; vel ad montem Moria, ad osten- sam scilicet sanctitatem et perfectionem sanctorum et iustorum: — recte possumus dicere, quod « fun- damenta eius in montibus sanctis ».
Montes ergo in circuitu eius, scilicet sacrae scripturae, et Dominus in circuitu populi sui, po- puli scilicet Christiani, cui ipsam communicavit. Sic igitur patet de scripturarum coelestium magnifi- centia sub tropo figurativo montis,
Comparatur etiam domui et ad domum, in- quam, Dei lacoh.
B. Domus Dei.
Ad domum Dei lacob.
Vere namque ipsa est domus Dei habens Dei picturam, sculpturam, clausuram, structuram. Nimirum liber sacri canonis omni modo depmgitur iloridae exornationis; omni tropo contegitur et clau- ditur mysticae elocutionis; omni stilo mciditur et sculpitur physicae indagationis ; omni nodo conte- xitur et construitur providae coaptationis.
1 Omni, dico, modo depingitur floridae exor- na#zon^5,quautitur rlietoricus, secundum Augusti-. num ^: « Quapropter et eloquentes quidem, non solum sapientes, canonicos nostros auctores fateamur et tali eloquentia usos esse, qualis personis humsmodi con- gruebat » . Unde ex 45 coloribus, sive verborum
1 De Doctrina christ. IV. c. 7. n. 21, ubi concludit post plura exempla.
PROLOGUS. 21
exornationibus, quos ponit Tullius ', nullus deficit in sccipturis divinis.
Est enim repetitio, ubi dicitur ^: « Qui ponis nu- bem ascensum tuum, qui ambulas super pennas ven- torum, qui facis angelos tuos spiritus » etc.
Et est conversio, ubi dicitur: « In quo quis au- det (in insipientia dico), audeo et ego; Hebraei sunt, et ego » .
Et est gradatiOy ubi dicitur: « In principio erat Verbum, et Verbum erat apud Deum, et Deus erat Verbum ».
Et est traductio, ubi dicitur: « Israel, sectando iegem iustitiae, in legem iustitiae non pervenit».
Et est memhrmn sive colum, cum dicitur': « Vae genti peccatrici, populo gravi iniquitate, se- mini nequam, filiis sceleratis ^ »!
Et est articulus, cum subditur : « Derelique- runt Dominum, blasphemaverunt sanctum tuum, [srael, abalienati sunt retrorsum » .
Et est comparatio, ubi dicitur: « Vae vobis, lui opulenti estis in Sion et confiditis in monte Sa- nariae » !
Et universaliter non deest unica ex 45 flori- :ionibus dictionum, sicut (nisi tempus deficeret) Dromptum esset ponere in exemplis, et apparebit 3x lectione Isaiae.
Simiiiter ex 20 exornationibus sententiarum seu ioridationibus, quas Tullius subnectit in eodem se-
' Cicero, II. Rhetorices.
' Ps. 103, i. seq. ; sequundir II. Cor. II, 21. 22; loan. 1,1; lom. 9, 31.
^ Isai. I, 4; sequunlur Isai. 1,4; .Amos 6, I.
22 PROLOGUS.
cundoS nulla deest in serie scripturarum, sicut pa- tet legenti, quia ibi est : licentia, distributio, dinai- nutio, frequentatio, expositio, brevitas, demonstra^- tio, imago et conformatio, et sic de aliis, ut ex 45 lloritionibus textus sacri canonis venustissime ad- ornetur varieque pingatur.
In cuius figura legitur tertio Regum \ quod fecit Salomon in parietibus templi et domus Domini « Cherubim et palmas et varias picturas » . Et in pavimento vestibuli Assueri erat ex smaragdo « et pario stratum lapide, quod mira varietate pictura decorabat ^ » .
2. Secundo liber sacri canonis quasi domus Dei omni tropo concluditur et obserratur mysticae elo- cutionis, qua utitur grammaticus, ut docet Augu- stinus dicens ' : « Sciant homines literati, omnibus modis locutionis, quos tropos vocant, auctores no- stros usos fuisse, etiam multiplicius et copiosius, quam possint credere, quieos nesciunt, aut etiam ae- stimare » . Et subdit, quod istorum troporum omnium non solum in divinis libris exempla sunt, sed etiam quorumdam nomina retinentur, ut allegoria, para-
bola, aenigma.
Unde ex 24 speciebus iropi, quos assignat grammaticus, nulla deest in scripturis divinis.
Est enim ibi homopasion, ubi dicitur': « Os iusti meditabitur sapientiam »; et ubi dicitur: « Ve- ritatem meditabitur guttur meum » .
1 cap. II. ^ Cap. 6, 23. seqq.
3 Eslh. 1, 6.
< De Doctrina christiana, 111, c. 29. n. 40. s Ps. 36, 30; sequitur Prov. 8, 7.
PROLOGrS. zo
Et antJiropopatos, ubi clicitur ' : « Poenitet me fecisse hominem »; et ubi dicitur : « Dimitte me, ne irascatur furor meus » .
Generaliter et in sacris Libris reperitur rae- thonomya, antonomasia, cathachresis, raeialepsis, hyperhatos, periphrasis et ironia, ut per hoc scri- ptura divina pluribus, immo tropis omnibus obser- rata appareat et conclusa. In cuius iigura scribitur ^, quod « omnis domus Dei vestiebatur cedro habente tornaturas ». Tropus enim idem est quod conversio, ideo scriptura divina plena est tropicis tornaturis.
3. Tertio liber sacri canonis omni stilo disseri- tur, scinditur et sculpitur physicae indagationis. Unde Hieronymus in prologo super Isaiana dicit : « Quid loquar de physica, et-hica et logica ?... Quid- quid potest humana lingua proferre et mortalium sensus accipr^re, isto vohimine continetur ». Et Au- gustinus docet^, quod « quidquid de loco, situ, na- turis animalium, lignorum, herbarum et lapidum aliorumque omnium in scientiis physicis dictum est; hoc tamen valet ad solvendum, sculpendum et in- cidendum aenigmata scripturarum ». Unde omnis notitia sive historica de factis gentilium, sive me- taphysica, sive geometria, sive ars mechanica, sive poetica, sou philosophica invenitur in scriptura sacra muitiphciter sculpta — sicut Augustinus^ deducit et promptum esset, per exempla videre. In cuius figura legitur tertio Regum ^ de Salomone, quod omnes pa- rietes tompli per circuitum sculpsit variis celaturis.
' (I(Mi. G, 7; tleindc Kxod. 32, 10. 2 m |^pg (3^ |g^
3 De Doetr. christ. II. c. 29. n. 45.
< Ibid. c. 28-30. ^- Cap. G, 18. soqq.
24 PROLOGUS.
Sculpsit enim in eis Cherubim quantum ad scien- tias philosophicas, et palmas quantum ad mathe- maticas, et celaturas valde eminentes quantum ad historicas et mathematicas. Sine enim regulis artis mechanicae atque proportionibus male potest in- telligi templum Ezechielis, tabernaculum foederis, arca Noe et horologium solis, quod legitur in Isaia^ 4. Quarto liber sacri canonis omni nodo con- texitur et construitur providae coaptationis, ita ut qui nescit aut non intelligit illos nodos, nexus et regulas, quibus contexitur et sententia coaptatur, non possit bene proficere in ea. Quas quidem re- gulas in tertio de Doctrina christiana - optime per- sequitur Augustinus, exponens decem regulas Ty- chonii et addens ipse alias plures, ita ut sit: prima regula de capite et corpore, — secunda de vero et mystico corpore, — tertia de promissis et lege — quarta de toto et parte, genere et specie, — quinta de numeris et temporibus, — sexta de reca- pitulatione et anticipatione — septima de diabolo et eius corpore — octavo de distinctione — nona de percunctatione — decima de observatione.
1. Est ergo prima regula, quod, ubi scriptura agit de Domino, saepe se transfert ad eius corpus.
2. Secunda, quod, ubi agitur de corpore Chri- sti vero, saepe transfertur ad Ecclesiam, quae est mysticum corpus eius.
3. Tertia est, quod, ubi agitur de promissis et lege, saepe quod dicit ad literam, est ad spiritum transferendum ; ut illud^: « Nisi manducaveritis carnem Filii hominis et biberitis eius sanguinem,
1 Cap. 38, 8. 2 capp. 30-37. ^ loan. 6, 54.
PROLOGUS. 25
non habebitis vitam in vobis ». Verumtamen melius secundum Augustinum vocatur haec regula « cle spiritu et litera ».
4. Quarta regula est, quod, ubi agitur de ge- nere et de toto, saepe referendum est ad speciem et ad partem, ut cum dicitur in Ezechiele ' : « Do- mus Israel habitavit in terra et polluit illam in via sua ». — IIoc non est intelligendum de toto Israel, sed de Israel secundum carnem; et quod sequitur: « Dabo vobis cor novum et auferam cor lapideum de carne vestra et dabo vobis cor carneum et spi- ritum moum ponam in medio vestri » — non potest intelligi de toto Israel, sed de reliquiis, quae secundum electionem gratiae salvae factae sunt, ut Apostolus dicit \
5. Quinta regula est: Cum agitur de tempori- bus et legitimis numeris, ut ibi : « Per tempus et tempora et dimidium temporis ^ » — et alibi: « Bea- tus, qui pervenit usque ad dies 1335» — et alibi: «Qui habet intellectum computet numerum bestiae » — in his omnibus procedendum est a parte ad to- tum, iuxta illud ^: « Diem pro anno dedi tibi »; alibi a toto ad partem per synecdochen, ubi dicit Sal- vator^: « Sicut fuit lonas tribus diebus et tribus noctibus in ventre ceti, sic erit Filius hominis in corde terrae » .
(). Sexta regula est, quod frequenter per reca- pitulationem et quandoque per anticipationem verba scripturae ordinantur.
' Cap. 36, 17. ot 2G. 27. 2 nom. 9, 27,
3 .Apoc. 12, li; (icintle Daii. 12, 12. et Apoc. 13, 18. * Ezech. 4, 6. s Matih. 12, io.
26 PROLOGUS.
7. Septima, quod frequenter, cum agitur de diabolo, transferendum est ad eius corpus mysticum, quod est ecclesia impiorum et e converso, ut est illud ': «Quomodo cecidisti, lucifer, qui mane orie- baris»? ubi agitur de rege Babylonis, nihilominus transferendum est ad diabolum, qui est caput omnium superborum.
8. Octava regula, quam addit Augustinus, pot- est dici distinctio. Nam aliquando dictione addita ad clausulam praecedentem, est oratio haeretica; quae relata ad posteriorem est catholica et e converso, ut est ibi^: « In principio erat Verbum, et Verbum erat apud Deum, et Deus erat Verbum «; sequitur secundum distinctionem Arii: « Hoc erat in prin- cipio apud Deum », nolens confiteri, Deura esse Verbum.
9. Nona regula potest vocari percunctatio seu interrogatio, qua non intellecta frequenter in scri- ptura erratur, ut ubi dicitur': « Deus est, qui iu- stificat, quis est, qui condemnet » ; si (quod sequitur) «lesus Christus, qui mortuus est » , intelligatur re- sponsio et non percunctatio, error est. Nam intelli- git Apostolus, quod lesus Christus interpellat pro nobis et non condemnat.
10. Decima regula potest vocari observatio, qua cavendum est secundum Augustinum, an propria sit locutio aut translativa. In qua maxime erra- verunt Manichaei, scripturam quantumcumque lite-
1 Isai. 14, 12.
2 loan. 1, 1.
3 Rom. 8, 33. 3i.
PROLOGUS. 27
ralem et proprie intelligendam dicentes debere ia- telligi spiritualiter, iit Mariam dicunt non fuisse mulierem, sed significare Ecclesiam; et sic de aliis erroribus multis.
Istis igitur decem regulis, decem funibus, de- cem nodis, scriptura sacra contexitur et provide coaptatur, ut superbos irrideat, indignis clausula sit, et ne sit plana, ut vilescat, sicut dicit Gre- gorius K
Quocirca in figura huius mirae iuncturae le- gitur per figuram \ quod « trabes posuit Salomon in domo Domini per circuitum >> , et quod « texit domum laquearibus cedrinis». Cedri namque altitudo de- signat subtilitalem, quare subtiles connexiones sa- crae doctrinae proprie designantur per laquearia cedrina.
Ex quo igitur liber sacri canonis floride depin- gitur, tropice concluditur, phjsice inciditur et scul- pitur, provide contexitur et constringitur et ad eius intelligentiam intratur: ideo ipsa est verissime do- mus Dei. Quam etiam prophetalis spiritus admi- ratur^, ubi ait: «Olsrael! quam magna est domus Dei et ingens locus possessionis eius, magnus et non habens finem, excelsus et immensus», quia ob hoc scripturarum coelestium merito magnificentia et praeeminentia praedicatur sub tropo figurativo, cum dicitur: « Ad montem Domini et ad domum Dei lacob »; quod erat secundario declarandiim.
' Monl. XX. c. I. ' III. Heg. 6, 6. 9. ^ Barucli 3, 2i. 25.
PROLOGUS.
TERTIUS ARTICULUS.
Divisio generalis bibliae in octo partes principales.
Et dccebit nos vias suas.
Ultimo cloctrinarum sublimium et gratiarum nobilium propalatur exuberantia sub verbo exspe- ctativo, cum dicitur: « Et docebit nos vias suas»; ubi considerandum, quod scriptura divina potest di- vidi in octo partes principales, secundum octo mo- dos docendi, quos assumit.
I. Octo modi docendi.
1. Docet namque j^o/zYzc^ et legislative in prima sui parte, in quinque libris Moysi, scilicet in Pen- tateucho.
2. Docet ibi secundo chronice seu historice et enarrative in altera sui parte, videlicet in decem libris: losue, ludicum, Ruth, Regum, Paralipome- non, Esdrae, Tobiae, ludith, Estber, Machabaeorum.
3. Docet vero tertio hymnidice et quasi poe- tice et decantative in altera sui parte, videlicet in tribus libris: Psalmorum, Threnorum et Cantici Can- ticorum.
4. Docet quarto prophetice et declarative quasi per modum homiliarum, sermonum et praedicatio- num in alia sui parte, videlicet in sex libris: Isaiae, leremiae, Baruch, Ezechiel, Daniel et libro duode- cim prophetarum.
5. Docet quinto dialectice et disputative in alia sui parte, scilicet in duobus libris: lob et Ecclesia-
PROLOGUS. 29
stes. In utroque enim disceptative, concionative et disputative proceditur.
6. Docet vero sexto monastice, seu ethice et consultative in alia sui parte, videlicet in tribus li- bris: Proverbiorum, Sapientiae et Ecclesiastici.
Quia sub istis sex modis docendi comprehen- duntur omnes libri veteris testamenti.
7. Docet vero septimo testimonialiter et affir- mative eo modo, quo notarii assueti sunt de veri- tate informare homines; et hoc in prima parte novi testamenti, videlicet in evangeliis.
8. Docet vero octavo epistolay^iter et destina- tive in secunda parte novi testamenti, videlicet in quatuor libris, scilicet in decem epistolis Pauli, in Actibus, qui liber fuit epistola ad Theophilum missa, sicut ex principio patet: « Primum quidem sermonem feci de omnibus, o Theophile » etc. Simi- liter et in libris septem canonicarum ^ et ultimo in libro Apocalypsis; qui liber est epistolaris et missus est, ut in principio dicitur^ « Quam dedit illi Deus palam facere servis suis, mittens per angehim servo suo loanni »; et statim sequitur epistolare exordium cum sua salutatione: « loannes septem ecclesiis, quae sunt in Asia. Gratia vobis et pax ab eo, qui est et qui erat et qui venturus est » . Et sequitur narratio: « Ego loannes, frater vester et particeps et socius in tribulatione, fui in insula, quae appel- latur Pathmos, et fui in spiritu dominica die, et audivi post me vocem magnam ».
^ Nunc apostolicae dicunlur.
2 Cap. 1,1; (leinde I, i. el I, 9. 10.
30 " PROLOGUS.
II. Domiis varia,
Circa quod consideratur, quod in istis octo par- tibus occurrit liber sacri canonis quasi varia domus Dei, ut bene dicatur in verbo proposito: Veniie, ascendamus ad montem Domini et ad domum Dei lacob. — Occurrit enim
a) ut domus lapidea in parte legislativa ra- tione gravitatis legis, cuius pondus et onus vix filii Israel potuerunt unquam portare \ a quo onere li- beravit nos Christus.
bj Quasi domus lignea in parte enarrativa ra- tione aequitatis ; nam ibi divina iustitia super obser- vatores et transgressores legis, qualiter se habuit, enarratur.
c) Ut domus ebiirnea in parte decantativa ra- tione voluptatis et suavitatis, ut patet in Psalmis et Canticis.
d) Quasi domus nubea in parte declamativa in libris prophetarum ratione obscuritatis; « tenebrosa enim aqua in nubibus aeris ' » et est profunda in- telligentia in prophetis.
e) Quasi doymis aurea in parte consultativa in libris sapientialibus ratione honestatis et sapientiae, quae ibi docetur.
f) Quasi domus bellica in parte disceptativa ratione diversitatis et contrariae probabilitatis, sicut patet in lob, ubi est varius conflictus rationum.
1 Respicilur Act. 15, 10.
2 Ps. 17, M.
PROLOGUS. 31
g) Quasi domics coelica in parte attestativa qua- tuor evangeliorum ratione maiestatis Christi, quae ibi principaliter exhibetur quasi in coelis.
h) Quasi clomus rorida in parte destinativa epistolarum et librorum epistolarium; rigaverunt enim in libris illis apostoli et foecundaverunt Eccle- siam doctrinis suis.
Venite evrjo, ascendamus, inquam, ad domum Domini.
III. Ascensio octuplex.
1. Ascendamus, inquam, ad domum lapideam et ad libros legislativos, et docebimur de viis ti- moris. Lex enim illa ut lex lapidea, lex timoris, sicut scriptum est ^ : « Domus, cum aedificaretur, de lapidibus dolatis aedificata est » . Quia in alio loco dicitur-: « Venite fiiii, audite me; timorem Domini docebo vos ».
2. Venite secundo, ascendamus ad domum. Dei licjncam, ad libros scilicet enarrationis, et docebi- mur de viis rigoris. Ibi enim manifestatur Dei iustitia in punitionibus hominum, qui recesserunt ab eo, utpote Saul, leroboam, Achab; et in exal- tationibus aliorum, qui tenuerunt so cum eo, vide- licet Samuel, David, Ezechias et losue. Unde scri- ptum est ', quod « Salomon aedificavit parietes domus intrinsecus et cooperuit lignis cedrinis». Et de hac doctrina per viam rigoris habetur in Psalmo': « Disciplina tua correxit me in finem, et disciph*na tua ipsa me docebit ».
' '•'• l^eg. 6, 7. 2 Ps. 33, 12.
' III. ilc- 6, 13. < Ps. 17, 36.
32 PROLOGUS.
3. Ascendamus tertio ad domum Deiehurneam, ad libros decantativos scilicet, et docebimur de viis dulcoris, Unde scriptum est ' : « Myrrha et gutta et casia a vestimentis tuis, a domibus eburneis, ex quibus delectaverunt te filiae regum in honore tuo >> . Et de hac doctrina per modum dulcoris scribitur in Proverbiis^: « Comede, fili mi, rael, quia bonum, et favum dulcissimum gutturi tuo; sic doctrina animae tuae » ; et primo Paralipomenon ^ dicitur, quod « erudiebant canticum Domini cuncti do-
ctores » . ^
4. Ascendamus quarto ad domum Dei belli- cam, videlicet ad libros disceptativos, et docebimur : de viis vigoris, investigare scilicet cum multo vi- gore ratione divinorum iudiciorum, sicut patet in iibro lob. Et haec est domus, de qua scriptum est \ quod « erat concertatio magna inter domum David et inter domum Saul; domus autem'Saul deficiebat quotidie ». Nam inter lob et amicos suos fuit concer- tatio, donec amici sui convicti sunt et defecerunt. Et similiter in Ecclesiaste legitur longa concertatio inter stultum et sapientem virum, quorum personas Salomon vicissim induit quasi concionator. De hoc autem modo docendi per modum vigorosum et bel- licum decantabat Propheta': « Qui docet manus< meas ad proelium et digitos meos ad bellum » .
5. Ascendamus quinto ad domum Dei auream, ad libros scilicet consultationis, et docebimur ^ de" viis decoris. Scriptum est ' namque, quod « nihil erat in domo Domini, quod non auro tegeretur ».
1 Ps. 44, 9. « Cap. 24, 13. ' Cap. 25, 7.
< II. Reg. 3, 1. ^ Ps. 143, 1. ^ HI. l^eg. 6, 22.
PROLOGUS. 33
Et de doctrina decentissima librorum sapientialium ad literam dicitur \ quod « doctrix est sapientia Dei et electrix operum illius«. (^uocirca qui docti fuerint et in libris sapientialibus eruditi, « fulge- bunt quasi splendor firmamenti et quasi stellae in perpetuas aeternitates >>, sicut promittit Gabriel an- gelus \
6. Ascendamus sexto ad domttm Dei nubeam, ad libros scilicet declaraationis omnium propheta- rum, et docebimur de viis splendoris. Scripium est enim^, quod « domus Dei impleta est nube », et dicitur^ « Nebula implevit domum Domini, et non poterant sacerdotes propter nebulam ministrare». In libris namque prophetatibus nebulosis non patet de facili intollectus, ut homo non possit explicare, nisi quia splendores et refulgentiae lesu Christi apparent in eis aliquando sicut radius solaris in nube. Et per istum splendorem docebimur in libris prophetalibus; nam aliter clausi sunt omnino ser- mones; loannes': « lesus autem perrexit in montem Oliveti, et diluculo iterum venit in templum, et omnis populus venit ad eum, et sedens doce- bat eos » .
7. Ascendamus septimo ad domiim Domini cpe- licam, ad libros attestationis quatuor Evangelio- rum, et ibi docebimur de viis amoris. Haec est enira illa domus, de qua lacob post visum somnium ad- miratur, dicens^: « Vere Dominus est in loco isto, et ego nesciebam »; et sequitur: « Non est hic aliud msi domus Dei et porta coeli ». Et ideo qui docen-
' ^''^»'- ^' ''- - I^'Ti. 12, 3. 3 II. Pnralip. o, 13.
' '"• ^^^S- ^ '0- ' C.nv. S, I. .-. Gen. 28, IG.
Compendium AureoU. , 3
34 PROLOGUS.
tur in hac domo, docentur amorose a Deo et modo filiali, sicut scriptum est ' : « Erunt omnes docibiles Dei»; « universos filios tuos doctos a Domino et multitudinem pacis filiis tuis >> . « Ponam in lapidem propugnacula tua et omnes terminos tuos in lapides
desiderabiles » . •
8. Ascendamus ultimo ad domum Dei rotun- dam, ad libros scilicet salutationis et epistolares; ibi docebimur de viis foecundationis et rigativi hu- moris, sicut scriptum est ' : « Fons egredietur de domo Domini » ; et « erit fons patens domui David et habitatoribus lerusalem^». Ex qua oritur illa sapientia et doctrina, quae praeloquitur dicens^: « Ego sapientia efFudi flumina». «Dixi: Rigabo hortum plantationum et inebriabo prati mei fru- ctum » . « Quoniam doctrinam quasi antelucanam omnibus illumino » .
Sic igitur in octo scholis et in octo domibus su- pradictis docet nos Dominus vias suas. De qua qui- dem inexphcabili doctrina, in istis octo domibus comprehensa, et viis inscrutabilibus sapientiae, quae in istis libris docetur, Hieronymus per modum cu- iusdam epilogi loquens in prologo super Psahnos^ ait: « Quid hic non inveniatur, quod faciat ad uti- litatem aut ad aedificationem humani generis, con- ditionis, sexus, aetatis? Habet enim hic infans quod lactet; puer, quod laudet; adolescens, quod corrigat; iuvenis, quod loquatur vel sequatur; se- nior quod precetur. Hic discet femina pudicitiam,
1 loan. 6, 45; sequuntur Isai. 54, 13. et 54, 12.
2 loel 3, 18. ' Zach. 13, 1. ' Eccl. 2i, /.0. 42. 44. 5 Non i[ivenilur in operibus Hieronymi.
I
PROLOGUS. 35
parvuli invenieiit pietatem, viduae iudicem, paupe- res protectorem, advenae custodem. Hic inveniunt reges, quod audiant; iudices, quod timeant. Hic tri- stem consolatur, laetum temperat, iratum mitigat, pauperem recreat; divitem, ut se agnoscat, increpat; omnibus se sustinentibus et suscipientibus apta me- dicamenta tribuit, nec peccatorem despicit, sed re- medium ei per poenitentiam ingerit. Post haec Deus ostenditur, simulacra irridentur, fides asseritur, per- fidia repudiatur, iustitia ingreditur, prohibetur ini- quitas, misericordia laudatur, crudelitas abdicatur, veritas requiritur, mendacium damnatur, dolus ac- cusatur, praedicatur poenitentia, pax sequenda pro- mittitur, spes certa nutritur. Quodque in his omni- bus est excellentius Christi sacramenta laudantur». — Haec Hieronymus.
Sane hoc attendendum est, quod scriptura sa- cra non potest dividi per partes subiectivas aut in- tegrales sui subiecti, cum Deus simplicissimus sit, sicut ceterae scientiae dividuntur secundum regu- lam philosophi ' : « Secantur scientiae quemadmo- dum et res », de quibus sunt. Nec potest dividi per veritates theologicas artificialiter contra se distri- butas, quoniam quasi in quolibet libro tractatur de veritatibus istis, ut quasi quilibet sanctorum scriptorum composuerit suam theoriam, quantum Spiritui sancto utile et necessarium visum est secun- dum Augustinum -. Unde de mysterio Trinitatis, de incarnatione, de iustitia Dei et aliis perfectionibus iii quolibet libro scripturae sacrae aliquid reperitur.
' Aristol., 111. de Anima, lexl. 38. (in ed. Firmin-Didot c. 8.j. ' De Civ. Doi, Xi. c. 2.
36 PROLOGUS.
Historiae et quae in libris chronicis tractantur nar- rative, in libris propheticis ponuntur praedicative, in Psalmis decantative et in libris sapientialibus conclusive. Nam sapientiales sententiae non sunt nisi quaedam generales regulae, collectae ex histo- riis, ex his, quae vel bonis vel malis homimbus evenerunt, sicuti colligi potest ex prologo super li- brum Ecclesiasticum. Cum ergo libri scripturae non possint dividi penes materiam, necesse est, quod dividantur penes modum docendi. Innuit quidem scriptura omnem modum persuadendi, quia traditur practice, et idcirco videtur magis posse artificiah- ter dividi per illos octo modos, homines practice instruendi, de quibus dictum est.
I
YETUS
TESTAMENTUM
I. PARS POLITICA.
Hic ponitur divisio primae partis scripturae, quae politica est.
Pentateuchus.
Incipit prima pars scripturae divinae.
Itaque prima pars, quae est politica et legis- lativa, sub librorum quinario continetur. Tracta- tur enim
1. de qualitate Domini legem iniungentis,
2. de qualitate famuli legem proponentis,
3. de qualitate cumuli legem continentis,
4. de qualitate j)opuli legem admittentis,
5. de brevitate epilogi legem exponentis.
1. Genesis.
1. Incipit ergo Genesis pars politica et tractat de Doraino legem iniungente, describens eius omni- potentiam: a) pro eo, quod creator omnium fuit a principio, quod declarat in 5 capitulis; b) pro
40 COMPENDIUM AUREOLI.
eo, quod salvator fuit omnium hominum sub dilu- vio, quod declarat in aliis 4 capitulis; c) pro eo, quod disseminator omnium gentium, confuso labio per universum mundum, quod declarat in 2 capitulis. 2. Describit etiam eius henevolentiam et ami- citiam ad homines, praecipue ad patres Israelis spi- ritualis et carnalis. Et ostendit :
a) ex Abrahae segregatione ; quantum ad lo- cum: « Egredere de terra tua et cognatione tua ' >>; quantum ad signum circumcisionis, (et) quantum ad factum oblationis filii (cap. 12-25.).
h) Similiter ex Isaac custoditione, quem ser- vavit et custodivit inter illas nefarias nationes
(cap. 25-29.).
c) Similiter ex lacoh praeelectione et mul-
tiplicatione (cap. 29-39.).
d) Similiter ex loseph exaltatione a capite 29 usque ad finem.
Argumentum. Acsi vellet ita arguere liber ille: Leges illius Dei, qui est omnipotentissimus et solus Deus benevohis, sunt ab hominibus observandae. Sed ille Deus, qui leges, quae ponuntur in hoc tra- ctatu politico, instituit et iniunxit, est solus Deus omnipotentissimus et humano generi summe bene- volus, et maxime patribus sanctis : ergo illius le- ges sunt ab omnibus observandae. Unde sicut po- liticae (leges) humanitus inventae incipiunt a fine omnium actuum humanorum; sic ista politica (lex) divinitus revelata incipiat oportet a principio pro- ductivo universorum, a quo tamquam ab iniungente omnes leges bonitatem et rectitudinem sortiuntur.
' 1 Cap. 12, 1.
PRIMA PARS. 41
2. Exodus.
Nunc accedit liber Exodus quasi liber secun- dus et tractat de famulo legem proponente, vide- licet de Moyse, describens :
a) qualiter fuit miraculose servatus in scirpo (cap. 1-2.);
b) qualiter fuit malitiose effagatus ex Aegy- pto ibi : « Numquid vis me interficere, sicut occi- disti hominem aegyptium >>? Sequitur, quod fugit in terram Madian et hoc in ^x\q capituli secundi ;
c) qualiter fuit imperiose destinatus a Deo (c. 3-4.) ;
d) qualiter fuit prodigiose operatus in pla- garum denario (c. 5-14.);
e) qualiter fuit gloriose marjnificatus et ma- nifestatus coram populo (c. 14-19.);
f) unde dicituribi, quod « populus timuit Do- minum et crediderunt Domino et Moysi, servo suo » \
Arfiumentum. Acsi vellet arguere liber ille usque ad locum illum : Sic famulo Dei credendum est in his, quae ex parte Dei proponit; sed Moy- ses fuit famulus Dei vere, ut ex his quae pertra- cto, iam patet : ergo Moysi credendum quoad leges et alia, quae ex parte Dei proponit.
3. Leviticus.
Nunc accedit Exodus a decimonono et Levi- ticus et tractat de cumido legem continente, vide- licet de multitudine legum.
^ Ccip. 14, 31.
42 COMPBNDIUM AUREOLT.
a) De legibus, quae regulant hominem quan- tum ad moralia (Exod. c. 19-21.).
h) De legibus, quae regulant hominem quan- tum ad iudicia (c. 21-23.).
c) De legibus, quae regulant hominem quan- tum ad ohsequia, exhibenda Deo ibi. De legibus tabernaculi, utensilium et indumentorum (c. 23. usque in finem Exodi).
cl) De legibus sacrificii et ofFerendorum
(Lev. c. 1-7.).
e) De legibus sacerdotii et consecrandorum
(c. 8-10.).
f) De legibus edulii et cibariorum, quae ani- malia sunt munda et quae immunda (c. 11.).
q) De legibus puerperii atque immundorum, quia de puerperis, leprosis et semifluis, idolatricis suifocatis, incestuosis, morticinis (c. 12-22.).
h) De legibus iuhilaei, phase et solemnio-
rum (c. 23-25.).
i) De legibus voti voluntarii atque promis- sorum, et occasione huius ponuntur promissiones plurium bonorum observantibus legem (c. 26-27. usque in finem).
Incipit liber Numerorum.
4. Numeri.
Nunc accedit liber Numerorum et tractat de populo, legem admittente, describens octo numeros : a) Numerum pugnatorum et eorum coUo- cationem circa tabernaculum in castris; et hoc tam levitarum quam omnium filiorum Israel ; et man- dat, eiici omnem leprosum a castris et applicari nazareum (c. 1-6.).
PRIMA PARS. 43
h) Numerum oblatorum et eorum distribu- tionem, cjuid et quantum quilibet princeps obtulit post numerationem (c. 7.).
c) Numerum ministroruyn, levitarum scili- cet et sacerdotum et eorum deputationem ad di- versa officia (c. 8-12.).
d) Numerum exploratorum et eorum detur- bationem, quantum populum turbaverunt (c. 13-15.).
e) Numerum peccatorum Chore, Dathan et Abyron, et fornicatorum, qui initiati sunt Beelphe- gor cum Madianitis iuxta consilium Balaam et eo- rum interfectionem (c. 16-25.).
f) Numerum rjenitorum de novo in deserto, mortuo toto populo antiquo, qui prius fuerat nume- ratus, et eorum destinationem ad bellum (c. 26-32.).
g) Numerum mansionum et eorum collectio- nem (c. 33-37.).
h) Ultimo numerum praesidio7^um, sex ci- vitatum confugii et eorum assignationem (c. 34. usque ad finem).
Arqumentum. Acsi velit ita arguere liber iste : Scientia politicae si bene tractatur, debet populum disponere et sub certo numero ordinare, ut patet septimo Politicae ' ; sed ista politica est divina et bene tradita: ergo populus debuit, ut praedictum est, sub certis numeris ordinari.
Incipit liber Deuteronomii.
5, Deuteronomiuin,
Nunc accedit liber Deuteronomii ei tractat de epilorjo legem exponente. Et primo :
^ Arislot.
44 COMPENDIUM AUREOLI.
a) Ponit epilogum itineris et laborum (c. 1-3.) ;
h) epilogum foederis et praeceptorum tam
iuclicialium quam moralium quam aliorum (c. 4-26.) ;
c) epilogum multiplicis muneris et promis- sorum in observantes leges et multiplicis afflictio- nis atque malorum in transgressores (c. 27-32.). Ibi ponitur benedictio et maleclictio, et invocatur coelum et terra, ut patet in cantico, quod conclu- ditur : « Audite, coeli, quae loquor » ! .
d) ponit epilogum et summam futurorum (c. 33-34.), unde Moyses benedicendo fiiiis Israel, quae futura erant, cuilibet tribui prophetice cum quadam brevitate summavit.
Argumentum, Acsi sic vellet arguere liber ille : Nullus potest se excusare ab observantia legis clare expositae, clare et breviter explicatae post suam definitionem ; sic fit in processu meo, ut declaratum est : igitur ab observantia legis politicae nuUus pot- est se rationabiliter excusare.
Et sic finitur tota pars politica et legislativa totius sacrae scripturae, cuius ascensus est areno- sus, quia sterilis, si intelligatur ad literam; et ta- men fructuosus, si intelligatur de Christo per alle- goriam ; Ecclesiasticus ' : « Sicut ascensus arenosus in pedibus veterani», hoc est in affectibus ludaeo- rum, qui inveterati sunt et obstinati in observantia legis ; cum tamen scriptum sit ' : « Vetera trans- ierunt », dicente Apostolo \ « novum veteravit prius. Quod autem antiquatur et senescit, prope interi- j tum est » .
1 Cap. 25, 27. ^ ^ cor. 5, 17. ^ Hebr. 8, 13.
PRIMA PARS. 45
Venite ergo, Theologi, et ascendamus ad par- tem legislativam, non cum ascensu arenoso, sed sicut scriptum est ' : « Consurgite et ascendamus in meridie », intellectum spiritualem per meridiem ac- cipientes.
• lerem. 6, i.
II. PARS HISTORIOA.
Hic poiiitur divisio secundae partis, quae est historica.
LIBRI : losue, ludicum, Ruth, Regum, Paralipome- non, Esdras et Nehemias, Tobias, ludith, Esther, Macha- baeorum.
Incipit secunda pars scripturae divinae.
Secunda para, quae est historica et enarrativa sub librorum denario continetur. Non intendit enim illa pars nisi unam conclusionem, hanc scilicet, quod Deus adimplevit circa terram promissionis filiis Israel, quae comminatus est, vel quae promisit. Promisit namque respectu terrae promissionis: \: Quod eos illuc induceret: « Dabo vobis ter- ram fluentem lac et mel ' » .
2. Quod eos defenderet : « Dominus Deus pu- gnabit pro vobis, et vos tacebitis ^ » .
3. Quod oppressos erigeret et leniret.
4. Quod eos erigeret in sublime : « Faciet t^ Dominus excelsiorem cunctis gentibus ' » .
1 Exocl. 3, 17. 2 Ib. 14, 14. ^ Deut. 26, 19,
SECUNDA PARS. 47
5. Comminatus est, quod eos reiiceret, si non obsorvarent legem.
6. Comminatus est, quod eos eiiceret de terra et captivaret.
7. Promisit, quod in captivitate eos non dese- reret, immo assisteret.
8. Promisit, quod eos reduceret et ad terram promissionis iterum revocaret '.
Patent haec omnia Deuteronomii 29. 28. 27. et in parte prima per totum. Incipit liber losue.
losue.
Incipit ergo losiie partem historicam et enar- rationem et intendit unam concJusionem, scilicet Deum fuisse respectu filiorum Israel quoad terram promissionis stiipendum inductorem. Quod patet:
1. Ex lordani divisione.
2. Ex murorum lericho stupenda collisione.
3. Ex quinque regum captione.
4. Ex totius terrae depopulatione, quae obti- nebatur a triginta et uno regibus.
5. Et demum ex totius terrae per sortes et fu- niculos distributione.
Ilaec enim concludunt, Dominum fuisse evi- denter stupendum inductorem filiorum Israel in ter- ram promissionis.
Incipit liber ludicum.
• neiK. 29. elc.
48 COMPENDIUM AUREOLI.
ludicum.
Tunc accedit liber ludicum, qui est secundus et intendit conclusionem aliam, scilicet Deum exti- tisse providum redemptorem et salvatorem, et hoc sub 14 iudicibus. Cum enim peccarent Domino, tra- debat eos in manibus nationum, et cum reverteban- tur ad ipsum, mittebat eis (salvatorem) : Othoniel, Hado, Sangaz, Debora, Gedeon, Abimelech, Kelnar, lephte, Abethim, Hailon, Abdon, Samson et Heh sacerdotem.
Incipit liber Ruth.
Ruth.
Tunc accedit liber Ruth et intendit unam con- clusionem, scilicet Deum esse placidum lenitorem. oppressis. Quod probat ex Elimelech peregrinatione et Noemi reversione et ex Ruth desponsatione.
Incipit "
I. et II. liher Regum et I. Paralipomenon.
Nunc accedit primus et secundus liber Regum et primus Paralipomenon et pars secundi, et inten- dunt quartam conclusionem, scilicet Deum esse ma- ximum erectorem filiorum Israel. Sublimavit enim eos in regnum. Quod apparet in Samuele a prin- cipio primi Regum usque ad caput 17; et in Da- vid per totum residuum et per totum librum secun- dum ; et in Salomone a principio tertii usque ad caput 22.
SECUNDA PARS. 49
III. et IV. Regum et II. Paralipomenon.
Niinc accedit liber Regum tertius a capite 12. usque ad finern quarti libri et intendit quintarn conclusionem, videlicet Deum fuisse validmn cor- rectorem populi Israelitici. Quod declarat ex de- cursu 19 regum luda et regno Israel. Per omnia enim, cum reliquissent Dominum, iverunt continue decrescendo.
Nunc accedit finis quarti Regum et secuncli Paraliporne^ion, et intendunt sextam conclusionem, scilicet Deum fuisse regum eiectorem et capttva- torem populi sub Theglathphalasar, Salmanasar, Senacherib, Nabuchodonor, regibus Assyriorum et Chaldaeorum.
Incipit liber
Esdrae et Nehemiae.
Nunc accedit liber Esdrae et Nehemiae, et intendunt conclusionem septimam, videlicet Deum Mssepropitium reductorem de captivitate sub Cjro, Dario et regibus Medorum.
Incipiunt quatuor libri
Tobiae, ludith, Esther, Machahaeorum.
Nunc accedunt quatuor libri Tobiae, ludith, Esther, Machabaeorum, et intendunt octavam con- clusionem, videlicet Deum fuisse praecipuum adiu- torem et adstitorem tempore captivitatis.
1. Adstitit enim To^m^ sub prima captivitate, quae fuit Assyriorum.
Compemlium AiwcoU. i
50 COMPENDIUM AUREOLI.
2. Et adstitit ludith et universo populo sub captivitate secundi Nabuchodonor regis Assyriorum.
3. £t adstitit Esther et toti populo sub capti- vitate Medorum.
4. Adstitit Machabaeis et universo populo sub captivitate Graecorum, ut secundum hoc denarius historialium librorum apte clamet, Deum comple- visse, quidquid comminatus est et promisit trans- gressoribus et observantibus suae legis.
Nec ad alium finem historiae ordinantur. Non enim intendit sacra scriptura historias propter se, sed in ordine ad Deum.
Ad hanc partem historicam est ascensus scor- piosus; et lingit et pungit ; et isti libri inducunt Deum lenientem per misericordiam legis observato- res et punientera ac pungentem per iustitiam trans- gressores, de quo ascensu scribitur in figura Nu- merorum ^ quod terra promissionis « circuibat au- stralem plagam per ascensum Scorpionis »; plaga enirn australis designat Dei iudicia contra trans- gressores divinae legis, ex zelo iustitiae facta.
1 Cap. 3i, 4.
III. PARS HYMXODIOA.
IIic ponilur divisio tertiae partis, quae est hymnodica.
LIBRI : Psalmorum, Threnorum et Cantica canticorum.
Incipit tertia pars diranae scripturae.
Tertia pars divinae scriplurae, quae est hvmno- dica et quasi pootica et decantativa, sub librorum ternario continetur. Est enim sciendum, quod can- tus pootici dividuntur in 'tria genera scilicet :
1. In carmina, quae sunt cantus laetitiae; Boe- thius de Consolatione ' : « Carmina quorundam >. .
2. \n elega (elegias), quae sunt moestitiae can- tus; sicut ibidem sequitur : « Et veris elegi lietibus ora rigant « .
3. In dramata, quae sunt amicitiae cantus.
^ Et secundum haec pars decantativa scripturae divmae ad modum sacrae poetriae dividitur in librum
' Boelhius, I. de ConsoIatJonc, Metrum I. v. 2: Carmina qui quondam sludio norente peregi; v. 3: Et vciis elegi Ilciibus ora fgante.
52 COMPENDIUM AUREOLI.
a) Fsalmoruyn, qui continet carmina laeti- tiae et dulcoris ; et in librum
h) Threno7nm%, qui continet elegias miseriae et doloris ; et in
c) Caniica canticorum, qui continet dra- mata gratiae et amoris.
Liber Psalmorum.
Incipit igitur partem poeticam et decantativam liber psalmorum, qui continet carmina laetitiae et dulcoris, et dividitur
1. in alleluia,
2. in cantica,
3. in orationes,
4. in intellectus,
5. in psahnoSy
6. in titulos.
Continet enim 77 psalmos, 18 intellectus, 28 can- tica, 6 titulos, 17 alleluia et 4 orationes, qui simul iuncti 150 psalmos efficiunt.
1. Carmina namque, quae in psalterio conti- nentur, quaedam sunt, quae dicuntur alleluia a iubilo uberiori, sicut: « Lauda, anima mea, Domi- num » (Ps. 145.). — « Laudate Dominum, quoniam' bonus est psalmus » (Ps. 146.). — « Laudate Domi- num de coelis » (Ps. 148.) — et sic de aliis, in qui- bus David exprimebat magnum iubilum cordis sui erumpentis sic in laudem Dei.
2. Quaedam vero dicuntur cantica a Jabio exteriori, quia ore a levitis et sacerdotibus can(
TERTIA PARS. 53
bantiir, sicutpatet in cantico 15 gracliium ' (Ps. 119- 133.); propter quod hoc taliter nominantur, quia clum David ascendebat ad domum Domini per sca- lam 15 graduum, in quolibet gradu unum ex illis canticis canebatur, et in ultimo gradu, qui iara erat in atrio domus Domini, canebatur: « Ecce nunc be- nedicite Dominum, qui statis in domo Domini, in atriis domus Dei nostri >> (Ps. 133.).
3. Quaedam vero dicta sunt intellectus a ra- dio profundiori, prout ibi propheta « in finem », hoc est in futurum de Christo profundius speculabatur, sicut patet in illo Psalmo: « Misericordias Domini cantabo in aeternum » (Ps. 88.); ubi praedicitur de Christo (v. 27.) : « Ipse invocavit me alleluia, pater meus es tu »; et de passione subiungitur (v. 39.) : « Tu vero repulisti et despexisti, distulisti Christum' tuum ». Ideo illi Psalmo praemittitur « intellectus » in subscriptione.
4. Quaedam vero absolute appellata sunt Psalmi ab organo exteriori, quia in cithara et psalterio ca- nebantur.
5. Quaedam vero dicta sunt titidi a stadio pro- pinquiori, quasi tunc magis propinqua intitularet Christum^et maxime in passione, sicut patet in illo Psalmo (58.) : « Eripe me ab inimicis meis, Deus meus», ciii scribitur : « Ne disperdas vel corrum- pas David » in tituli descriptione.
C). Quaedam vero orationes dicta sunt ab animo ferventiori, sicut patet in illo Psalmo (16.) : « Exaudi, Domine, iustitiam meam, intende deprecationeni meam, auribus percipe orationem meam, de vultu
^ Psalmi Graduales, scil.
^
54 COMPENDIUM AUREOLI.
tuo iudicium meum procleat » etc, cui inscribitur : « Oratio David » .
Et sub istis sex tota psalmorum diversitas con-
tinetur.
Ulterius sciendum, quod illa pars, quae abso- lute dicitur Psahnus, aliquando est expressio lau- dis divinae in generali, et tunc absolute intitulatur Psalmiis Damd, Aliquando vero pro aliqua causa in speciali, et tunc additur Psahnus David, cum fugo^et a facie Ahsalon, ut in illo (3.): « Domine, quid multiplicati sunt » ? vel « cum ascendissent Philistaei ad quaerendum eum, cum audissent, quod inunctus esset in regem, ut in illo (2.) : « Quare fremuerunt gentes » ? vel cum venit ad eum Na- than, quando intravit ad Bersabee, ut injllo Psal- mo (50.) : « Miserere mei, Deus » ; et sic de aliis multis Psalmis. ' ^
Aliqui vero pro pey^sona aligua in speciah, vel pro levitis cantoribus, qui fuerint in triplici or- dine, ut patet in primo Paralipomenon \ Quia qui- dam erant sub manu Asaj^h, quidam sub manu Ethan ; et ideo aliqui Psalmi intitulantur Asaph, tamquam cantandi per illum ordinem levitarum^ sicut est ille (49.) : « Deus Deorum Dominus locu- tus est », et (18.): « Deus venerunt in haereditatem gentes » et sic de pluribus aliis. — Quidam per Idiihum, ut (38.): « Dixi, custodiam vias meas». — Quidam pro filiis Ethan, ut (88.) : « Misericor- dias Domini in aeternum cantabo»*
Levitis vero ianitoribus, quod erant filii Chore intitulantur multi Psalmi ad informationem eorum
1 Cap. 26, 1. sdqq.
TERTIA PARS. 55
sicut (48.): « Auclite hoc omnes gcntes »; ct (47.): « Magnus Dominus et laudabilis nimis ».
Aliquando pro cUvcrsis tcmporibiis et tunc in- titulantur vel pro rememoratione Sabbati, ut (6.) : « Domine, ne in furore tuo »; vel secunda Sabbati, ut (47.): «Magnus Dominus»; vel tertia Sabbati, ut (93.): « Deus ultionum »; vel quarta Sabbati, ut (80.): « Exultate Deo adiutori nostro» et sic de aliis. ^iuia Psalmi illi cantandi erant a diebus iUis in consummationo sacrificii. Psalmi vero illi, qui in- titulantur vel in Salomonem, ut (71.) : « Deus iudi- cium tuum regi da », vel in Moysen, ut (89.) : « Do- mine, refugium factus es nobis », vel in leremiam, Arjgeum di Zachariam, ut (111.): « Beatus vir' qui timet Dominum »; et (186.) : « Super flumina Babjlonis », facti sunt a David, sed pro persona il- lorum accipiuntur aliquoties. Incipit liber
Cantici canticorum.
Divisio Cantici canticorum. — Nunc accedit li- ber secundus in parte decantativa, scil. Canticum canticoriim et introducit quatuor personas, scilicet sponsura, sponsam, sodales sponsi et adolescentulas socias sponsae. Et hoc super clecem coUationibus, in quarum qualibet primo loquitur sponsa, deinde sponsus. Et intermiscentur interrogationos et respon- siones sodalium et adolescentularum.
Et Ijcet apud ludaeos quidam autument, quod librum illum Salomon composuerit de sponsa sua lilia Pharaonis, nihilominus ludaei melius sentien- tes dicunt, quod composuit eum de synagoga, sive
56 COMPENDIUM AUREOLT.
de populo Israelitico et unico vero Deo. Omnibus *i enim aliis nationibus conversis ad idola, soli filii * Israel sibi desponsaverant verum Deum. Et propter hoc Salomon amorem Dei ad filios Israel et e con- verso sub metaphora sponsi et sponsae nititur ex-
plicare.
Dividitur quoque in decem partes principales :
1. Primo agitur de patriim peregrinatione Thare, Abraham, Isaac et lacob, qui egressi sunt de Ur Chaldaeorum. In primo dramate: « Oscule- tur me osculo oris sui » (cap. 1, I.).
2. Secundo de plehis multipUcatione, de qua in Exodo in principio. In secundo dramate: « Dum esset rex » etc. (1, 11.).
3. Tertio agit de plehis opipressione ab Aegy- ptiis. In tertio dramate : « Ecce tu pulchra es »
(1, 14.). , , .
4. Quarto de Dei descensione et apparilione m rubo Moysi. In quarto dramate: « Sicut malus in- ter ligna silvarum » (2, 3.).
5. Quinto de plehis egressione ex Aegypto. In quinto dramate : « Vox dilecti mei » (2, 8.), ubi agitur et de egressione : « Surge, propera amica mea » (2, 10.). Et de columnae nubis praecessione : « Ecce iste venit saliens »; et de legisLatione : « So- net vox tua in auribus meis » ; et de Amalech de- beUatione : « Capite nobis vulpes » etc. (2, 15.).
6. Sexto agitur de evagatione per desertum quadraginta annis; et ibi primo de circuitione, quam fecerant propter peccatum murmurationis : « Sur- gam et circuibo civitatem ». Deinde de novo populo generato, mortuis praecedentibus, tractat de voca tione ad ingressum terrae sanctae, qualiter asce
TERTIA PARS. 57
derunt per montes Galaad trans lordanem et coe- pcrimt, ibi : « Capilli tui sicut groges caprarum » (4, L). Deinde tractat de conteraplatione terrao sanctae, cum ascendit Moyses in monte Sair, ibi: « Veni de Libano » (4, 8.), ubi continetur invitatio Domini ad terram sanctam, facta sub losue. In dra- mate sexto : « Dilectus meus mihi et eq-o illi » (2, 16.).
7. Septimo agit de introductione ; in septimo dramate: « Veniat dilectus meus», et ibi tractat primo quomodo coeperunt comedere de fructibus ter- rae sanctae et cessavit manna, ut dicitur losue ', et hoc cum dicit : « Comede favum meum cum melle meo » (5, L).
8. Octavo agit de dilatatione syna^forjae et ra- dicatione ipsius et exaltatione in terra promissionis et de gloria, quam obtinuit sub temporibus illis usque ad tempora Salomonis ; et hoc in octavo dramate : « Ego dormio et cor meum vigiLat « (5, 2.). Ubi primo agit de persecutione et liberatione eorum sub temporibus iudicum, ubi legitur : « Invenerunt me custodes » etc. (5, 7.); et de populi cLamore et reversione ad Deum : « Adiuro vos, filiae lerusa- lem » (5, 8.).
0. Nono agitur de plebis Israeliticae erudi' tione et sapientia sub tempore Salomonis; in nono draraate, quod incipit: « Ego murus et ubera mea sicut turris, ex quo facta sum coram eo quasi pa- cem reperiens », et sequitur : « Vinea fui pacifico >» (8, 10. IL). Ex quo patet, quod loquitur filiis Israel,
* Cap. IS, 11. 1 2.
58 COMPENDIUM AUREOLT.
quia scriptum est * : « Vinea Domini Sabaoth domus Israel est » .
10. Ultima vero sponsae vox est de sponsi ae- terni inhabitatione in populo Israel, relictis na- tionibus. Unde dicit : « Fuge, dilecte mi » ab his nationibus, « assimilare capreae, hinnuloque cervo- rum super montes aromatum » (8, 14.). Hoc est : Commorare in templo, in raonte Sion, ubi fumiga- bantur et offerebantur Deo aromata, thymiamata et incensum.
Incipit divinus liber Threnorum leremiae.
Threni.
Divisio Threnorum. — Nunc accedit liber tertius, sciiicet Threnorum, qui continet elegias, cantus sci- licet tristitiae et moeroris, et hoc pro materia ad literam mortis losiae, vel potius, ut textus innuit, destructionis Hierusalem et transmigrationis Israel de terra sua.
Qui quidera liber continet guatuor plancius Qi unam orationem.
Secundum hoc dividitur in quatuor capitula et quintum, quod intitulatur Oratio leremiae.
Distinguuntur autem planctus per literas al- phabeti viginti duas. Quia in Hebraeo primus ver- sus incipit a prima litera, secundus a secunda, et sic de ahis ; sicut hymnus : « A solis ortus car- dine »; primus versus incipit ab a; secundus a b et sic de aliis.
Infra quamlibet autem literam tres clausulae continentur, praeterquam in tertio planctu, ubi cui-i
1 Isai. 5, 7.
TERTIA PARS. 59
Jibet clausulae correspondet sua litera simul cum dicitur. Et ideo ter repetitur quaelibet lilera ut, quum dicitur : Aleph, Aleph, Aleph, et sic conse- quenter usque ad Thau.
Quare autem liber iste divisus est in quatuor planctus? Hoc est propter quatuor materias lamen- tationis, quas habuit loremias.
1. Namque doluit de losiae occisione in campo Mageddo.
2. De lechoniae transmigratione et abomina- tione nobilium sub Nabuchodonosor, qui captivavit eos in Babylonem.
3. De Hierusalem muri et templi combustione et destructione facta per Nabuzardam.
4. De Godoliae interfectione et reliquiarum, qui remanserant, dissipatione et deiectione in-Aegj- ptum.
Utitur autem liber iste, ut ostendit Giiber- tus, omnibus locis rethoricis provocantibus ad in- dignationem et conquestionem ; hoc est provocan- tibus ad misericordiam et indignationem, qui se- cundum Tullium in fine primi Rhetoricorum ' sunt mulii. Sunt enim 15 provocantes ad indignationem et 15 ad misericordiam.
Primus enim locus provocans ad misericor- diam est ex comparatione bonorum, in quibus homo fuit ad mala in quibus est. Et ab isto incipit pri- mus versus Threnorum: « Quomodo sedet sola civi- tas plena populo, facta est » etc. Unde dicit: « Cui comparabo te (2, 13.) » ? « Sedet sola », quae erat
^ Cap. 5i, oJ.
60 COMPENDIUM AUREOLT.
plena populo ; « facta est vidua « , quae erat clo- mina; « facta est sub tributo », quae erat princeps.
Secundus locus est, cum deploratur solatium, cui deservit secundus versus: « Plorans ploravit in nocte », sequitur : « non est, qui consoletur eam ex omnibus caris eius » .
Tertius locus est, cum res bonore dignae fue- rint turpes, bumiles et illiberales : « Viae Sion lu- gent, eo quod non sit, qui veniat ad solemnitatem, omnes portae eius destructae, sacerdotes eius ge- mentes, vii^gines eius squalidae et ipsa oppressa amaritudine » (v. 4.).
Et sic de aliis locis tam conquestwis quam in- dignativis, quibus utitur liber iste.
Incipit
Prima lamentatio leremiae (c. !.)•
« Quomodo sedet sola »! Ad evidentiam huius libelli, qui dicitur Threnorum, procedendum est ad specialem divisionem cuiuslibet lamentationis in se. Dividitur ergo in quinque partes.
In "prima propheta specialiter lamentatur de- structionem civitatis lerusalem, quae erat caput
regni.
In secunda specialiter lamentatur destructio-
nem totius Israel et totius regni.
In tertia more prophetico convertit se ad Chri- stum et lamentatur de seipso, induens personam Christi, vel secundum sensum ludaicum lamentatur destructionem ipsius populi.
Et in quarta parte lamentatur principaliter et potissime destructionem sanctuarii et templi.
I
TERTIA PARS. Ql
In rpcmla parte fiindit orationem ad Deum im- plorativam auxilii et provocativam divini atfectus.
Prima pars continetur in primo capitulo, ibi : « Quomodo sedet sola civitas »? secunda in secundo, quod incipit : « Quomodo obtexit »? tertia in tertio' quod incipit: « Ego vir videns >>; et quarta in quarto^ quod incipit: « Quomodo obscuratum est aurum »? Quinta vero in oratione ipsa, quae incipit : « Re- cordare, Domine » etc.
Primum ergo capitulum continet primam la- nientationem, quae refertur principaliter et potis- sime^ ad civitatem Hierusalem, quae erat caput regni. Et dividitur lamentatio in duas partes ])v\n' cipales. Primo namque propheta adrairando lamen- tatur destructionem Hierusalem et loquitur ad se- ipsum (v. 1-11.). Secundo ipsamet civitas lamenta- tur seipsam provocando alios ad compatiendum sibi, et incipit secunda pars in 12. versu: « 0 vos omnes,' qui transitis per viam » etc.
PRIMA AUTEM PARS
continet 11 versus secundum 11 conditiones et excellentias civitatis Hierusalem, super quibus amis- sis leremias desolabiliter lamentatur.
iJ Excellentiae, qiias habuit Ilierusalem:
1. Excessit namque aliquando civitas Hierusa- lem alias civitates in auctoritate, quia multis ter- ris et civitatibus dominabatur.
2. Excessit etiam in laetitia et iucunditate, quia erat ibi cantus et multa signa laetitiae.
62 COMPENDIUM AUREOLT.
3. Excessit in seciiritate, ita ut de terris fini- timis populi in Hierusalem convenire festinarent propter securitatem.
4. Excessit in so/^m?2zY5 diurnis et celebritate; ler enim in anno debebat populus in Hierusalem convenire ad celebranda festa Domini.
5. Excessit in pace et tranquillitate, sicut pa- tuit tempore Salomonis, et propter hoc dicta est Hierusalem « visio pacis ».
6. Excessit in fortitudine militiim et probitate, sicut patuit tempore Salomonis et David, in quo fuit robur exercitus et maxima fortitudo.
7. Excessit in multiplici prosperitate et divi- tiarum copiositate; erat enim tempore Salomonis copia auri et argenti quasi foeni et ferri et quasi luti, ut patet in libro Paralipomenon et Regum.
8. Excessit in laudis praeconio et famositate; nominabatur enim in cunctis regnis, ita ut regina Saba veniret a finibus terrae audire sapientiam
Salomonis.
9. Excessit etiam mj^idchritudine et formositate ; erat enim pulcherrime et formosissime aedificata.
10. Excessit in cidtu divino et caeremoniarum sanctitate, ita ut non permitteretur aliquis gentilis aut extraneus ingredi templum.
11. Excessit in copia panis et satietate aut
saturitate.
Secundum hoc lamentatur propheta super amis- sionem istarum undecim praerogativarum.
Deplorat namque primo civitatem Hierusalem super amissione pristinae auctoritatis in 1. versi- culo: «Quomodo sedet >> etc, sequitur: « princeps provinciarum » .
I
TERTIA PARS. (33
Seciinclo deplorat eam siiper amissione pristi- nae laetitiae et iiicundiiatis in 2. versiculo: « Plo- rans plorabit», unde sequitur; « non est, qui con- soletur eam « .
Deplorat eam tertio super amissione securitatis in 3. vorsiculo: « Migravit ludas propter afiiictio- nem», unde sequitur: «omnes persecutores appre- henderunt eam » .
Deplorat eam quarto super amissione pristinae celebritatis ot pristinarum solemnitatum in 4. ver- siculo: « Viae Sion lugent, oo quod non sit qui ve- niat ad solemnitatem ».
Deplorat quinto eam super amissione pristinae pacis et tranquillitatis in 5. vorsiculo: « Facii sunt hostes in capite», ct sequitur: « et inimici locuple- tati sunt » .
Deplorat eam sexto super amissione pristinae fortitudinis et bellicae probitatis in (>. versiculo: «Egressus est a filia Sion», sequitur: « facti sunt principes eius velut arietes » etc.
Deplorat eam septimo super amissione pristinae prosperitatis et copiositatis in omnibus bonis, ut in versiculo septimo: « Recordata est Hierusalem dio- rum afilictionis», etsequitur: « et omnium deside- ra])ilium suorum » etc.
Deplorat eam octavo supor amissione honoris et famositatis in 8. versiculo: « Peccatum peccavit Hierusalem», sequitur: « omnes qui glorificabant eam, spreverunt » etc.
Deplorat eam nono super amissione pristi- nae pulchritudinis et formositatis in 9. versiculo • « Sordes eius in pedibus eius, deposita est vehe- menter ».
(34 COMPENDIUM AUREOLI.
Deplorat eam decimo super amissione divini cultus et pristinae sanctitatis in 10. versiculo: « Manum suam raisit hostis >>, sequitur : « vidit gen- tes ingressas sanctuarium suum, de quibus praece-
peras » etc.
Deplorat eam undecirao super amissione pri- stinae satietatis et saturitatis ab 11. versiculo: «Omnis populus quaerens panem », sequitur: « de- derunt pretiosa quaeque pro cibo » etc.
Deinde sequitur
SECUNDA PARS PRINCIPALIS
istius laraentationis, in qua, postquam proplieta lamentatus est civitatem destructam, introducit ci- vitatem lamentantera seipsara, et incipit pars illa in versiculo 12. ibi: «0 vos oranes, qui transitis per viara » etc. Ibi enira loquitur civitas invocans alios ad compatiendum sibi. Et dividitur pars illa usque in finem lamentationis in 4 partes principales:
1. Prirao namque laraentatur super magnitU' dine et immensitate siiae miseriae in quatuor pri- rais versibus et hoc sub quatuor metaphoris 4 modorum hominum, qui consueverunt orania spo-
liare.
Dicit enim in primo versiculo, Dominura se habuisse ad ipsara instar vindemiatoris, qui nihil relinquit in vinea. Unde dicit: «0 vos oranes, qui transitis per viara » etc. Ibi enim loquitur civitas: « Vindemiavit me, ut locutus est Dominus».
Secundo dicit, ipsura se habuisse adinstar m- cendiarii et venatoris. Incendiarius enim consuevit totum comburere, et venator, quidquid cadit in
TERTIA PARS. 65
rete, mactare et interficere; et ideo addit in se- quenti versiculo: « De excelso misit ignem in ossi- bus meis, expandit rete pedibas meis».
Tertio dicit, ipsum se habuisse adinstar ^nn- cidatoris ligantis captum per manum et collum, unde subdit in sequonti versiculo: « Vigilavit iugum' iniquitatum mearum in manu eius « etc.
Quarto dicit, ipsurn se habuisse ad eam ad mo- duni calcantis in torcidari et expressoris. qui nul- lum humorem relinquit in uva; unde subditur in serjuenti versiculo: « Abstulit omnes magnificos meos Dominus: torcular calcavit» etc.
Et ita sub his quatuor metaphoris laraentata est et explicavit immensitatera suae miseriae et magnitudinem.
2. In secunda vero parte, Jamentatur super ira- placabilitate divinae iracundiae, et ponitur pars illa in illo versiculo: « Idcirco ego plorans » (IG.) et 111 sequenti. In prima namque ostendit, quod non potest Deum placare lacrymis oculorum, dicens: « Ego plorans, et oculus meus deducens aquam » etc. In secunda parte vero ostendit, quod non potest 3um placare fjestibns manuum quorumcuraque si- ?norum, dicens: « Expandit manus suas Sion : non ^st consolator » etc. Et sic lamentatur snper im- )lacabilitate divinae iracundiae, cum tamen con- iuevisset alias Deura placabilem sibi invenire.
3. In tertia vero parte lamentando profitetur stud provenire ex severitate divinae institiae et ^x summa aequitate in illo versiculo: « lustus est Jominus, quia os eius ad iracundiam provocatur » . i^t durat pars illa per tres versiculos (18. 19.20) niain principio confitetur, Deum non fuisse*iniu- CompmiUum AurcoU. v
SQ COMPENDIUM AUREOLI.
stum in captivitate, quam inflixit ludaeis exeun- tibus; unde dicit: « Virgines meae et iuvenes mei abierunt in captivitatem » .
In secundo, quod nec Deus fuit iniustus in farae, quam inflixit remanentibus, dicens: «Vocavi amicos meos et ipsi deceperunt me : sacerdotes mei in urbe consumpti sunt » .
In tertio, quod non fuit iniustus in morte et gladio, quem inflixit omnibus tam istis quam illis, dicens: « Vide, Domine, quoniam tribulor», sequi- tur : « foris interflcit gladius » .
4. In quarta vero parte et ultima lamentando praestolatur dulcorern divinae clementiae et reme- clium consolationis futiirae, et continuatur pars illa in duobus versiculis ultimis.
In principio namque aperit inimicorum incom- passionem respectu sui et promittit sibi divinam consolationem, et incipit ille versus: « Audierunt, quia ingemisco ego», et sequitur: « adduxisti diem consolationis, et fient similesmei».
In secundo vero ponit futuram jpunitionem su- per inimicos et hoc esse sibi futuram consolationem, dicens: « Ingrediatur omne malum eorum coram te, et vindemia eos». Et in hoc primum capitulum et lamentatio prima finitur. Incipit
Secunda lamentatio leremiae.
Nunc accedit secunda lamentatio, quae conti- netur in secundo capitulo : « Quomodo obtexit ca- ligine»! Ubi propheta laraentatur destructionem, totius terrae Israel et totius regni. Dividitur autem in quatuor partes:
I
TERTIA PARS. g7
Primo namqne lamentando sicut homo deso- latus loquitur ad seipsum. Secundo vero lamen- tando sermonem suum dirigit ad terram Israel et ad ipsum regnum, ibi: « Cui comparabo te vel cui assimilabo te»? Tertio vero dat super hoc utile et sahibre consihum, ibi: « Clamavit cor eius ad Do- minum super muros fihae Sion ». Quarto ponit ora- tionis textum, ibi: « Vide et considera».
PRIMA PARS.
Prima pars, in qua lamentatur regnum Israel, loquendo in stupore et amaritudine animi ad se- ipsum, nec dirigendo eloquium suum ad alterum, dividitur in duodecim partes, quia duodecim infe^ hcitaies evenerant super regnum Israeh Lamen- tatnr infehcitates, inquam, oppositasexcellentiis, quas pnus habuerat regnum ilhid. Excesserat namque regna ah"a:
1. Primo namque quantum s,di glebam pinguem et fertile solum; unde dicebatur terra promissio- nis, terra inclyta, fertih^s et pinguis. Super hoc ergo in pnmo versiculo lamentatur, dicens: « Quomodo texit caligine in furore suo Dominus filiam suam proiecit terram incljtam Israel»!
2. Secundo vero excesserat regna alia quan- ^um ad nobilitatem et dignitatem jjrincipum, c^mB. Jtn^ps David, quae regnabat super regnum Israel uit sanctissima et nobilissima. Super quo versu iecundo lamentatur propheta, dicens: « Praecipita- ni Dominus nec pepercit», sequitur: « polluit re- n^um et principes eius».
3. Tertio vero excesserat quantum ad robur mhtum et robur pugnatorum, unde fuerat regnum
58 COMPENDIUM AUREOLI.
fortissimum sicut cornu. Super quo lamentatur pro- pheta in versu tertio, clicens : « Confregit in ira fu- roris sui omne cornu Israel » .
4. Quarto vero excesserat quantum ad ve^iu- statem arborum et pulcritudinem terrae nascen- tium, unde erat terra nemorosa et ad videndum pulcherrima. Super quo lamentatur propheta in quartoversu, dicens: « Tetendit arcum suum quasi inimicus, occidit omne quod pulchrum erat visu » .
5. Quinto excesserat quantum ad urhes mii' ratas et multiplex fortalitium, quod erat in ^ toto regno Tsrael et in multis locis terrae promissionis, ut^patet ex libris Paralipomenon et Regum. Super quo in versu quinto lamentatur: « Factus est "Do- minus quasi inimicus, praecipitavit Israel, praecipi- tavit omnia moenia eius, dissipavit munitiones » .
6. Sexto excesserat quantum ad locum sacrum et Dei tabernacuium, quod fuerat in illo regno, | aliquando in Silo, aliquando in Maspha, et deinde in Hierusalem. Super quo lamentatur sexto versu, dicens: «Et dissipavit quasi hortum tentorium suum, demoHtus est tabernaculum suum».
7. Septimo excesserat quantum ad Dei altare et sacrificium, super quod filii Israel ex praecepto divino habebant sacrificare. Super quo lamentatur in versu septimo, dicens: « Repuht Dominus altare suum, maledixit sanctificationi suae » etc.
8. Octavo excesserat quantum ad urhem prin- cipalem, quae erat metropolis et regni solium, quia nullum regnura habebat metropolim et in caput nobilem civitatem, sicut erat Hierusalem. Super quo lamentatur in octavo versu, dicens: « Cogitavit Dominus dissipare murum filiae Sion», sequitur:|
TERTIA PARS. Qg
«luxitque antemurale, et murus pariter dissipa- tus est » . ^
9. Nono excesserat quantum ad coetum homz- num, sapientia divina et prophetia praeditum. Nul- lum enim aliud regnum receperat legem Dei aut habuerat proplietas Dei visiones videntes. Super quo lamentatur in medio noni versus, ubi ait: « Reges eius et principes eius in gentibus. Non est lex, et prophetae eius non invenerunt visionem a Domino « . Et hoc secundum principium noni ver- sus refertur ad lamentationem octavae excellentiae seu ad destructionem portarum et vectium civitatis metropohtanae Hierusalem. Unde incipit: « Defixae sunt m terra portae eius»; vel potest dici quod portae ems et vectes appellantur reges, prophetae ac pnncipes, et tunc iste versus refertur ad lamen- tationem excellentiae nonae.
10. Decimo vero excesserat quantum ad po- pulum honore ac reverentia dignum; quia in nuUo regno erant tales senes et tales virgines in utroque sexu quoad sanctitatem et omnem virtuiem et quoad aljas cond]tiones reverentia dignas. Super quo la- mentatur in decimo versu: « Sederunt in terra ' conticuerunt senes, consperserunt cinere capita sua' virgines luda >>.
11. Undecimo vero excesserat quantum ^c\ nu- merum parvulorum et multitudinem infantium quia Deus multiplicabat semen fihorum Israel phis quam aharum nationum, sicut promiserat Abrahae - «Suspice coelum et numera stellas, si potes; sic erit semen tuum». Unde in Aegypto fuerunt satis
^ Gen. 15, 5. 6.
70 COMPENDIUM AUREOLI.
in tempore brevi ultra modum multiplicati. Super hoc ergo propheta in versu undecimo lamentatur, plorans defectionem parvulorum et lactentium, di- cens : « Defecerunt prae lacrymis oculi nostri » , se- quitur: « cum deficeret parvulus et lactens in pla-
teis oppidi».
12. Duodecimo vero excesserat regnum iliud cetera regna in abundantia victualium, et hoc quantum ad victum diurnum. Unde non morieban- tur homines passi in pueritia aut adolescentia, sed perveniebant ad perfectam aetatem, et est una be- nedictio inter filios Israel, quod videbant filios filio- rum suorum. Super quo lamentatur propheta in versu duodecimo, dicens: « Matribus suis dixerunt: Ubi est triticum et vinum >> ? sequitur: « cum exha- larent animas suas in conspectu matrum suarum » .
Deinde sequitur
PARS SECUNDA PRINCIPALTS,
in qua propheta lamentum suum dirigit ad terram Israel et ad regnum, ad alloquendum ipsum ac ponendo prae oculis quinque. Et secundum hoc pars illa continet quinque versus.
1. Primo namque prae oculis ponit ipsi regno, ut consideret magnitudinem suae poenae et^ suae miseriae; et hoc in versu decimo tertio, dicens: « Cui comparabo te vel cui assimilabo te, filia Hierusalem? Magna est velut mare contritio tua: quis medebitur tui»?
2. Secundo ponit prae oculis eius et sibi inge- gerit originem suae culpae et suae malitiae, quae origo fuerunt prophetae, non aperientes filiis Israel
TERTIA PARS. 71
suara infquitatem, ut eos ad poenitentiam provoca- rent. Et hoc facit in versu decimo quarto, dicens- « Prophetae tui viderunt tibi falsa >> etc.
3. Tertio vero ponit prae oculis eius incompas- 5^o;2m totius . viciniae et gentium propinquarum. Haec est enim una magna causa doloris existenti Hi miseria, cum non invenit aliquem, qui sibi com- patiatur. Et hoc facit in versu decimo quinto di- cens: «Plauserunt super te manibus omnes trans- euntes per viam, sibilaverunt et moverunt capita sna » etc.
4. Quarto vero ponit prae oculis et sibi ingerit exmUationem et gaudium gentis adversariae et na- tionis sjbi inimicae, quae est etiam magna causa doloris, dum scilicet ah'quis venit in gaudium ini- mici. Et hoc facit in versu decimo sexto, dicens- « Aperuerunt super te os suum omnes inimici tui dixerunt: Devorabimus. En ista est dies » etc.
5. Quinto ponit prae oculis et ingerit, hoc non esse factum a casu, imo secimdum praeflmtionem uistae Dei sententiae. Et hoc in versu decimo se- ptimo, dicens: « Fecit Dominus quae cogitavit, com- plevit sermonem suum, quem conceperat a diebus ^ntiquis».
Deinde sequitur
PARS TERTIA,
in qua propheta post lamentum dat saluiare 'eynediiun et mhdjre consiUum, docet enim recur- ere ad Deum. Unde monet ad sex:
Docet enim primo orare et clamare ; secundo 'iorare; tertio in plorando perseverare; quarto iu
72 COMPENDIUM AUREOLI.
nocte in oratione vigilare; quinto cor simm humi- liare et sicut aquam elfundere; sexto levationem manuum ad Deum et aliis gestibus ipsum placare. Et hoc facit in duobus versibus, scilicet decimo octavo et decimo nono.
Pro primo namque dicit: « Clamabit cor eo-
rum ad Dominum » .
Pro secundo : « Deduc quasi torrentem la-
crymas » .
Pro tertio : « Non des requiem » . Pro quarto: « Consurge et lauda in nocte ». Pro quinto: « Effunde sicut aquam cor tuum » . Pro sexto: «Leva ad Dominum manus tuas » etc. Deinde sequitur
PARS QUARTA,
in qua propheta ponit orationis textum et te- xit devotum oraculum ad Deum. Monuit enim filios Israel sic desolatos ad Deum orandum, ibi pomt orationem, quam facere debent, dicendo: « Vide, Domine, et considera». Est autem illa oratio summe provocativa divinae misericordiae et continet tres versus, scil. 20. 21. et 22. Nititur enim provocare Dei misericordiam :
Primo allegando suam magnificentiam et vih- tatem propriam, et hoc in principio versus 20, di- cens : « Vide, Domine, et considera, quem vmdemia- veris ita»; quasi dicat: non decet tuam excellen- tiam et magniflcentiam persequi me sicut vilem et
impotentem.
Secundo vero aliegando infehcitatem multai iam peipessam. Nam dicit, quod mater comedi
TERTIA PARS. 73
fi^, et quod propheta et saccrdos occisi sunt iii sanctuario, et quia nulli aetati pepercit gladius. Et hoc facit ab illo loco: « Ergone comedent raulieres fructum suum » usque in finem totius versus 20. et deinceps in versu 21.
Tertio vero allegando hostium et adversario- rum immanitatem et malitiam, ut magis Deus compatiatur, et hoc facit in 22. versiculo: ^c Vocasti quasi ad diem solemnem, qui terrerent in cir- cuitu « etc.
Et sic finitur lamentatio secunda. Ubi conside- randum, quod, licet hic fiat mentio de civitate Hie- rusaJem, tamen omnia, quae in hoc capitulo conti- nentur, referenda sunt ad deplorationem regni Israel in communi, ita quod quae dicuntur de Hierusa- lem, dicuntur in quantum erat pars et metropoh's regni. Et ideo in ista lamentatione fit mentio de terra inclyta Israel, de speciosis lacob, de filiis Israel et de civitatibus regni, quae erant filiae et Hierusalem sicut mater. Incipit
Tertia lamentatio leremiae.
Nunc accedit tertia lamentatio m tertio capi- tulo: « Ego vir videns paupertatem meam >.. Ubi propheta postquam ploravit destructionem Hieru- salem, quae erat solium rcgni, in primo capitulo, et demde destructionem totius regni Israol in se- cundo capitulo, nunc in tertio incipit lamentari afflictionem popiiU captivnti, vel sui ipsius in car- cere positi et in lacu constituti, sicut habetur lere- miac 2(K vel 34, vel potius magis ad literam de- plorat Christi passionem.
74 COMPENDIUM AUREOLI.
In prima ergo expositione
ut cleploret afflictionem sui vel populi captivati, incluit propheta varium moclum et variam perso- nam, ut secundum hoc in 6 partes tota lamentatio dividatur.
1. In prima namque parte induit personam ho- minis depingentis et deplorantis suam miseriam, et hoc a primo versu: « Ego vir videns paupertatem mearn » usque ad illum versum : « Recordate pauper- tatis », per 17 versus. In quibus multas suas infeli- citates miseriasque depingit et deplorando describit.
2. In secunda vero parte induit personam ex- petentis et deplorantis Dei auxilium et Dei clemen- tiam, et hoc a versu 18, qui incipit: « Recordate paupertatis », usque ad versum 23, qui incipit : « Pars mea Dominus, dixit anima mea». Et hoc per quinque versus, in quibus Dei misericordiam multam nimis confitetur et ipsam implorat.
3. In tertia vero parte induit personam hominis confidentis et firmiter exspectantis Dei benevolen- tiam, in versu23: « Pars mea Dominus, dixit anima mea, propterea exspectabo eum » usque ad versum 26, qui incipit: « Quis est iste, qui dixit », per ver- sus 13. In quibus multipliciter ostendit, quod in Deo est sperandum et quod bonum est, in Deo sperare et propter Deum saturari opprobriis et percuti maxillis.
4. In quarta vero parte induit personam homi- nis repellentis et reprobantis falsam sententiam quorumdam putantium, quod captivitas et afflictio populi non fuisset ex vindicta et ordinatione Dei, sed fuisse a casu, non Deo iubente. Et hanc sen-
TERTIA PARS. 75
tentiam reprobat a 36. versu, qui incipit: « Quis est iste, qui dicit ut fieret, Deo noniubente», usque ad 39. versura, qui incipit: « Scrutemur vias nostras», per tres versus, in quibus reprehendit ho- mines talia opinantes.
5. In quinta vero parte induit personam confi- tentis et poenitentis super irara, malitiam et cul- pam: « Scrutemur vias nostras » usque ad versum 54, qui incipit: « Invocavi nomen tuum, Domine», per 15 versiculos, in quibus sua peccata et populi confitetur et dolorem quo dolebat, et de culpa et de poena..
(h In sexta vero parte induit personam homi- nis aspicientis de prope et iam invenientis consola- tionem divinam, a versu 54, qui incipit: « Invocavi nomen tuum, Domine, de lacu novissimo », et de- inceps: « Vocem meara audisti et appropinquasti mihi, quoniam invocavi te et iudicasti causam ani- mae meae, redemptor vitae meae » usque in finem lamentationis per 12 versiculos, et sic in m tota lamentatio terminatur.
Secunda expositio messianica.
Secundum expositionem vero magis literalem in hoc capitulo convertit se propheta, postquam de- ploravit destructionem Hierusalem, quae erat caput regni, et deinde destructionem totius regni, — nunc in isto capitulo 3. convertit se ad deplorandum passio7tem Christi m multis articulis.
Nam inpersona Christi :
1. IVimo \^n\Qx\i^i\xv de SM^ exspoliatione, qua 3xuerunt vestimenta sua et nudaverunt omnibus
76 COMPENDIUM AUREOLI.
eum sicut pauperera ; unde incipit :, « Ego vir vi- clens paupertatera meam » .
2. Secundo vero laraentatur de sua ccqjtione et alUgatione, quae fuit facta nocte a cohorte et tri- bunis; unde subdit(2.): « Me minavit et adduxit in tenebris et non in lucem » .
3. Tertio vero laraentatur de sua vexatione, qua per totara noctera in dorao Annae et Caiphae fuit a ludaeis vexatus; unde subdit (3.): « Tantura in me vertit et convertit manum suara, vetustam fecit pel- lem, aedificavit in gyro, in tenebrosis collocavit me » .
4. Quarto vero lamentatur de sua condava- tione pedicm; unde subdit (7.) : « Circumaedificavit adversum me, ut non exgrediar; aggravavit com- pedem meum » .
5. Quinto vero lamentatur de sua acclamatione, qua clamavit in cruce et absque exauditione, ut vi- debatur, cura subdit(8.): « Sed et cura claraavero et ros:avero, excludet orationem meam : conclusit vias meas lapidibus quadris » eic.
6. Sexto lamentatur de sua illasione et hlasphe' matione, de qua scriptum est ': « Praetereuntes blas- phemabant eum, moventes capita sua ». Et hoc fa- cit, cum subdit (10.): «Ursus insidians factus est mihi, posuit me quasi signum ad sagittam ; factus sum in derisum orani populo, canticum eorum tota die » .
7. Septimo laraentatur de sua cibatione et po- tione ex vino rayrrhato mixto cum felle. Vas enim positum erat plenum aceto ^ Et hoc facit, cum ait (15.): « Replevit me araaritudinibus, inebriavit me absinthio. Recordate absinthii mei etfellis».
i Marc. 15, 29. ^ loan. 19, 29.
TERTIA PARS. 77
8. Octavo lamentatur de sua soUtudine in cruce et derehctione omniura, excepto latrone, de cuius agit conversione, cum ait (20.): « Memoria memor ero et tabescet in me anima mea». Seqiiitur ver- buni Christi ad latronem (23.): .. Novi in diluculo multaest fides tua». Et sequitur verbum latro- nis (24.): « Pars mea Dominus, propterea exspe- ctabo eum ».
9. Nono lamentatur de multiplici sui colaphi- zahone, cum ait (30.) : « Dabit percutienti se maxil- lam, saturabitur opprobriis».
10. Decimo lamentatur de lacrymatione et la- crjmarum effusione in cruce, de qua dicit Apostolus ad Hebraeos ■, quod cum lacrymis et cum clamore valKlo proces obtulit Deo. Et hoc facit, cum subdit I4y^): «Oculus raeus ataictus est». Sequitur (48)- « Divisiones aquarura deduxerunt oculi mei ».
11. Undecimo lamentatur de morte et sepul- et lapidis obvolutione ad ostium raonumenti,
cum ait (.52.) : „ Venatione ceperunt me quasi avem Japsa est ra lacura vita mea, et posuerunt lapidem' snper nie ». ^
12. Duodecimo lamentatur de nmlierum fletu et e.ulatione; unde ait(54.): « Inundaverunt aquae super caput meum » . ^
13. Decimo tertio vero agit de sua descensione ad limbum, cum dicit (55.) : « Invocavi nomen tuum ae lacu novissimo, vocem meam audisti».
ibi /^7" .^T"''\'^"^"''° ''8''^ ^^ ^"'-^ resnrrectione, te £ • ;• n ''^PP^^^Pinquasti in die, qna invocavi te. ludicast., Domme, causam animae meae »
Cnp. 5, 7.
78 COMPENDIUM AUREOLI.
15. Decimo quinto agit de Iiidaeorum rnalitiosa machinaiione, qua post resurrectionem dederunt pecuniam militibus, ut dicerent, quod discipuli eis dormientibus fuerant corpus eius furati. Et ideo subdit (59.) : « Vidisti, Domine, iniquitates eorum, labia insurgentium et meditationes eorum adver-
sum me » .
16. Decimo sexto vero et ultimo de condigna eorum punitione; propter illud peccatum et eorum destructione et persecutione, quam hodie patiuntur. Unde subdit in fine lamentationis {66.): « Perseque- ris in furore et conteres eos sub coelo, Domine ». Et in hoc lamentatio tertia finitur.
Et est notandum, quod cum aliae lamentationes super notatione unius literae alphabeti clausulas multas contineant, nec sit nisi una series literarum in tota lamentatione : in hac tamen literae tripli- caniur et cuique clausulae litera praenotatur in si- gnum amplioris doloris et maioris lamenti.
Incipit
Quarta lamentatio leremiae.
Nunc accedit quarta lamentatio in quarto capi- tulo: « Quomodo obscuratum est aurum » ! Ubi post- quam deploravit destructionem Hierusalem, quae caput erat regni et domus totius populi, nunc de- plorat propheta destructionem templi et cultus di- vini et sanctuarii. Est tamen notandum, quod licet in qualibet lamentatione tangatur aliquid de destruc- tione istaruni quatuor, cum principaliter intendit prima lamentatio de primo, et secunda de secundo et sic de aliis.
TERTIA PARS. 79
Dividitur ergo haec lamentatio in tres nartes principales.
Primo namque propheta deplorat terapli et cul- tus diviai desolationem. Secundo vero istius deso- lationis causam inquirit et investigat rationem in versu J2, qui incipit: « Non crediderunt reges ter- rae». Tertio vero cum gaudio praedicit et\spicit futuram consolationem in versu 21, qui incipit- « Gaude et laetare ».
PRIIIA AUTE.M PARS
in qua propheta deplorat destructionem tempU diyiditur m quatuor secundum quatuor, quae cou- sidoranda sunt circa templum.
1. Potest enim considerari ygI apparatus, quo vestiebatur. Nam tertio Regum ' dicitur, quod « ni- hil erat in templo, quod non auro tegerelur » ubi etiam erant lapidos pretiosi, saltem in rationali et vestibus sacerdotum. ilunc apparatum deplorat pro- pheta m primo versu, dicens: « Quomodo obscura- tum est aururn, rautatus est » etc.
2. Secundo vero potest considerari circa tem- p um comttatus et coetus, qui ingrediebatur ipsum et per quem frequentabatur. Nam et ingredieban- tur ipsura et inciyti homines, quos deplorat in se- cundo versu propheta : « Filii Sion inclvti et araicti anro pnmo». Et ingrediebantur ipsura"piae ac de- votae mulieres, super quibus deplorat in tertio versu propheta, quia versae sunt ad similitudi- nem lamiarura, quae filios lactant, et in sirailitu-
^ Ciip. 6, 22.
80 COMPENDIUM AIIREOLT.
dinem crudelium struthionum ; quia mulieres Hie- rusalem leguntur comedisse filios suos tempore ob- sidionis. Unde subdit: « Sed et lamiae nudaverunt mammas suas». Ingrediebantur etiam pueri et in- fantes, quos deplorat in 4. versu, dicens: « Adhae- sit lingua lactantis ad palatum eius in siti )>. In- gredielDantur deliciosi iuvenes et adolescentes, quos deplorat in 5. dicens: « Qui vescebantur voluptuose interierunt in viis » etc. Ingrediebantur etiam di- versi hominum status et conditiones, quos omnes sub una generali clausula per comparationem ad destructionem Sodomorum propheta deplorat in 6. versu: « Et maior effecta est iniquitas filiae populi mei peccato Sodomorum » etc.
3. Tertio potest considerari circa templum Na- zaraeorum ritus et coelibatus, quo oblectabatur. Qui quidem Nazaraei distribuuntur in sua pristina di- gnitate in versu septimo, qui incipit: « Candidiores Nazaraei eius nive » . Et deinde deplorantur in op- posita felicitate in versu octavo, qui incipit: « De- nigrata est super carbones » . Deinde vero concludi- tur ex praedicta calamitate quaedam generalis sen- tentia in nono versu: « Melius fuit occisis gladio quam interfectis fame » . Deinde vero illa sententia approbatur ex facti evidentia et per locum a mi- nori in 10. versu : « Manus mulierum misericor- .dium coxerunt filios suos». Ex quo intendit pro- pheta probare, quod melius fuit occisis gladio quam interfectis fame.
4. Quarto vero potest considerari circa templum tota structura et totius fabricae status, qui in sub- lime erigebatur, cuius combustionem et destructio- nem usque ad fundamenta deplorat propheta in 11.
TERTIA PARS. 81
versu, dicens: « Complevit Dominus furorem suum, succendit ignem in Sion et devoravit fundaraenta eius». Et sicfinitur prima pars principalis quartae Jamentationis.
Est autem sciendum, quod licet aequaliter pos- sit exponi, quod in ista lamentatione praedictum est de combustione templi, quae facta est per Chaldaeos et per Nabuzardan, principem militiae, Nabuchodo- nosor imperante: magis tamen clare et liberaliter exponi habet de destructione facta per Romanos sub Tito et Vespasiano, quia in obsidione Romanorum illa leguntur mulieres raisericordes coxisse filios snos et^ homines extabuisse prae fame, et cetera quae hic dicuntur, quae tamen non leguntur fuisse facta in obsidiono lerusalem per Chaldaeos.
Deinde sequitur
PARS SECUNDA PRINCIPALIS
in qua propheta investicjat et narrat desolatio- nis templimodum et rationem, quae incipit versu 12: « Non crediderunt reges terrae •>, ubi propheta osten- dit, hanc desolationem, antequam fieret, fuisse uni- versis gentibus incredibilem, et hoc versu 12; ait enira : « Non crediderunt universi habitatores orbis, quoniara ingrederetur hostis pcr portara Hierusa- lem ... Secundo vero ostendit, eandem desolationem postmodum factam fuisso visam eisdera gentibus lustam et rationabilem propter tres caiisas. ^ Prima quidem, effiisio sanguinis innocentis ei Histi, quia sacerdotes et Dei prophetas interfece- runt^ Zachariam, Isaiam et multos alios prophetas mllierusalem. Et hanc causam leremias describit in CompoKfinm Aureoli. a
g2 COMPENDIUM AUREOLI.
versu 13, qui incipit : « Propter peccata propheta- rum et iniquitates sacerdotum »; et in versu 14, qui incipit: « Erraverunt caeci, polluti sunt sanguine « . Propter quam causam introducit clamorem omnium gentium et nationum contra habitatores Hierusalem Tn versu 15: « Recedite polluti, clamaverunt eis»; et versu 16: « Facies Domini divisit eos «.
Secunda vero causa, quare rationabilis fuit templi desolatio, fuit j)raestolatio alterius auxilii quam Dei. Cum enim Nabuchodonosor obsideret ci- vitatem, Sedechias et populus debuissent ad auxi- lium Dei recurrisse. Sed potius recurrerunt ad au- xilium Pharaonis, regis Aegypti. Propter quod di- cit : « Tradidit eos in manus Nabuchodonosor, qui templum destruxit « . Et huius causa tangitur in versu 17, qui incipit : « Cum adhuc subsisteremus, defecerunt oculi nostri ad auxilium vanum, cum respiceremus attenti ad gentem, qnae salvare nos non poterat». Et in versu 18. describit, qualiter, sic ipsis praestolantibus et Aegyptiis non venienti- bus, finis venit obsidionis eorum et capti sunt. Unde incipit versus ille : « Lubricaverunt vestigia no-
^tyfi )> etc
Tertia vero causa desolationis templi fuit mors et interfectio lesu Christi, quae tangitur versu 20, qui incipit : « Spiritus oris nostri Christus Dommus captus est in peccatis nostris». Quamvis enim ah- qui ludaeorum intelligant hunc versiculum de losia, qui interfectus est a Pharaone Nechao, alu de Se- dechia, qui egressus est de civitate et voluit fugere . in Aegyptum, quem persecutus est ChaldaeorunG exercitus et comprehendit eum in deserto Hieri- contino ; tamen non potest intelligi ad literam hoc
TERTIA PARS. 83
de illis, cum quilibet istorum captus fuerit in pec- catis suis: losias quidem, quia non obedivit verbo prophetae ex ore Domini; Sedechias autem, quia non obedivit leremiae verbis, nec servavit iuramen- tum, quo se obstrinxerat contra regem Chaldaeo- rum. Et idcirco literaliter non potest intelligi istud nisi de Domino lesu Christo. Unde quae dicuntur a 21. versu et deinceps habentur referri ad mor- tem eius, in quem conspiraverunt sacerdotes et pro- phetae, hoc est legis doctores et scribae. Unde et de ludaeis verificatur post mortem Christi praefatus versus(I6.), qui dicit : « Facies Domini divisit eos, non addet, ut respiciat eos >» . Post captivitatem enim' Chaldaeorum Deus respexit eos et ad terram suam reduxit; sed post mortem Christi despexit eos, sicut est hodie.
Deinde sequitur
TERTIA PARS ET ULTIMA
istius lamentationis, in qua propheta af^j^^icit et praedicit futuram consolationem de conversione lu- daeorum, postquam introivit gentium plenitudo, vel de reditu eorum de captivitate Babylonica. Et primo ironice loquitur contra nationes vicinas et Idumaeos V. 21: «Gaude et laetare, filia Edom >., quod in- teliigitur per antiphrasim et quandam ironiam. Se- cundo vero consolatur veridice ludaeos de regres- sione a captivitate Babylonis ; vel potius literalius de conversione ludaeorum ad fidem lesu Christi, qnae erit in fine saeculi, et hoc in versu 22. et ul- timo: «Corapleta est iniquitas tua, filia Sion, non addet ultra, ut transmigret te » .
84. COMPENDIUM AUREOLI.
Constat enim, quod ad literam hoc intelligi non potest, postquam de captivitate Babyloniae ludaei sunt reversi; nam ex tunc captivati sunt per Ro- manos et transmigrati et dispersi ; et propter hoc referenda sunt haec ad finem saeculi, sicut dictum est. Et in hoc lamentatio quarta finitur.
Incipit
Oratio leremiae prophetae.
Oraiio leremiae prophetae pro populo transmi- grato. Et dividitur in octo partes principales.
1. In prima namque ad modum bene orantis et devote provocantis se excitat divinam pietatem et miserationem, dicens (v. 1.): « Recordare, Do- mine, quid acciderit nobis » .
2. Secundo vero narrat et reserat suam vilita- tem et afflictionem et quantum ad amissionem pos- sessionum, dicens (v. 2.) : « Hereditas nostra versa est ad alienos». Et quoad amissionem amicorum, subdens (v. 3.) : « Pupilli facti sumus absque patre » . Et quoad amissionem cibariorum, addens (v. 4.): « Aquam nostram pecunia bibimus ». Et quoad amissionem libertatis, subdens (v. 5.) : « Cervicibus nostris minabamur». Et quantum ad amissionem sanctitatis quoad patres, subdens (v. 7.) : « Patres nostri peccaverunt et non sunt » . Et quoad amissio- nem potestatis et auctoritatis, subdens (v. 8.) : « Servi dominati sunt nostri». Et quoad amissionem pul- chritudinis et sanitatis, concludens (v. 10.) : « Pellis nostra quasi clibanus exusta est » .
3. Tertio vero recitat adversariorum multipli- cem iniquitatem et abusionem, qua abusi sunt ca-
TERTIA PARS. 85
ptivatis, ut ex hoc Deus acl misericordiam magis provocetur. Et hoc facit ibi (v. 11.): « Mulieres in Sion humiliaverunt », ubi recitat adversariorum im- munditiara et lubricitatem, dicens: « Mulieres in Sion humiliaverunt et virgines in civitatibus luda »; dein- de vero malitiam et crudelitatem, subdens (v. 12.): « Principes manu suspensi sunt, facies senum non erubuerunt»; deinde vero ipsorum nequitiam et in- natiiralem foeditatem, subdens (v. 13.): « Adolescen- tibus impudice abusi sunt».
4. Quarto vero propheta deplorat pristinam di- gmtatem et pristinam consolationem ; quia etiam defecit sapientia et laetitia et excellentia, quae con- sueverat esse in Hierusalem : quantum ad sapien- tiara, dicens (v. 14.): « Senes defecerunt de portis «; quantum ad laetitiam subdit : « luvenes de choro psallentium )>; quantum ad excellentiam concludit (v. 16.): « Cecidit corona capitis mei ».
5. (Juinto vero propheta explicat suam iniqui- tatem et confitetur iustam punitionem, ibi (v. IG. 17.) : « Vae nobis, quia peccavimus, propterea moe- stum factum est cor meum » .
6. Sexto vero laudat et praedicat divinam ma- lestatem et suam durationem, ibi (v. 19.): « Tu au- tem,^Domine, in aeternum permanebis».
7. Septimo vero iraplorat Dei benignitatem et petit sui reditus et suae conversionis acceleratio- nera; reditus quidem vel de Babvlonica captivitate in Hierusalem, vel potius et melius de incredulitate ad lesu Christi fidem. Et hoc facit ibi (v. 20.) : « Quare in perpetuum oblivisceris mei » ? sequitur (v. 21.): « Converte nos, Domine, ad te, et conver- temur » .
86 COMPENDIUM AUREOLI.
8. Octavo et ultimo intuetur et cernit divinam severitatem et per consequens aliqualem dilationem exauditionis, ut hoc, quod petit, ita celeriter iraplea- tur, concludens (v. 22.): « Sed proiiciens repulisti nos, iratus es contra nos vehementer » . Et in hoc Threnus leremiae finitur.
Ad partem ergo istam scripturae sacrae, quae est poetria et decantativa, ascendamus ad eam. Namque ascenditur ascensu purpureo, sicut scribi- tur Canticorum tertio capitulo (v. 10.) : « Ascensum purpureum media caritate constravit propter filias Hierusalem » .
IV. PARS DISPUTATIVA.
Hic ponitur divisio quartae partis, quae est dis- putativa et quasi dialectica.
LIBRI: lob et Ecclesiastes.
Incipit quarta pars scripturae divinae.
Quarta vero pars scripturae divinae, quae est dialectica vel disputativa, sub librorura binario con- tinetur. Omnis namque disputatio vel est inter op- ponentem et respondentera, quam consueviraus vo- care dialogum ; vel est eiusdem ad se ipsum ge- rentis personam duorum, quod consuevit dici soli- loguium; quemadmodum innuit Augustinus in libro Soliloquiorum (I. Retract. c. 4. n. L), introducens seipsum ut interrogantem et respondentem. Et se- cundum hoc scriptura sacra in parte disputativa di- viditur in duos libros, scil. in librum lod, in quo disputatur per modum dialogi, et in Ecclesiasten, ubi disputatur per modura soliloquii.
I. Liber lob.
Incipit ergo liber lob partem disputativam et primo introducit partes disputantes, sciL lob in mi-
gg COMPENDIUM AUREOLI.
seria et paupertate consistentem et tres amicos eius, qui venerunt ad consolandum eura, et hoc in duo- bus primis capitulis. Secundo vero introducit et po- nit disputationem ; et quia quatuor sunt genera dis- putationum : prima quidem dialectica ex probabi- libus, secunda vero sophistica et garrula ex appa- rentibus, tertia quoque tentativa ex communibus, quarta vero definitiva et demonstrativa ex neces- sariis et immobilibus ;
Idcirco introducitur prima disputatio dialectica inter lob et tres amicos eius, unum post aliud, et continet novem replicationes. Novies enim locutus est lob, et octo vicibus amici sui replicaverunt con- tra eum et tacuerunt in nono. Et durat haec dis- putatio a capitulo tertio usque ad 31.
Secundo vero ponitur secunda disputatio vana et sophistica et garrula Helin, filii Barachiel Bu- sites, cum ipso lob, cui tamen lob non respondit. Et hoc a cap. 32. usque ad 37. ^ |
Tertia vero disputatio tentativa introduciturj inter Dominum, quod de raultis quaestionibus ten- tavit et interrogavit lob, ut declararet ei, quir modica aut nuUa erat sapientia eius comparata a( Deum. Et hoc a 38. capitulo usque ad 42.
Quarta et ultiraa disputatio definitiva, in quaj pro ipso lob contra amicos eius quaestionem Do- minus definivit, et ponitur in fine libri 42. capitulc sub his verbis : « Postquam autem Dominus locu- tus est verba haec ad lob, dixit ad Heliphat The^ maniten: Iratus est furor meus in te et in duos amicos tuos, quoniam non estis locuti coram me re- ctum, sicut servus meus lob».
QU ARTA PARS. 89
II. Liber Ecclesiastes.
^ Nuiic accedit Ecclesiastes et introducit solilo- quium Salomonis, nunc loquentis in persona sapien- tis, nunc in persona stulti. In persona sapientis, cura ait (2,3.): « Cogitavi a vino abstrahere animam meam, ut transferam animum meum ad sapien- tiam >>; et sic in pluribus aliis locis. In persona vero insipientis (2, 1.): « Vadam et affluam deliciis et fruar bonis » .
Disputat autem in toto libro unam conclusio- nem, scilicet quod omnia despicienda sunt citra Deum, quia subiecta sunt vanitati. Et demonstrat, decem esse vay^a, quae maxime consueverunt ap- peti in hoc mundo.
1. Primoenim ostendit, vanum esse appetitum scientiarum, et hoc in primo cap., ubi concludens ait: «Qui addit sciontiam, addit et laborem ».
2. Secundo, vanum appetitum deliciarum, in cap. 2. dicens: « Locutus sum in corde meo: Va- dam et affluam deliciis et fruar bonis»; subdit : « et cognovi, quod hoc quoque esset vanitas ».
3. Tertio, vanum esse appetitum longaevitatis, diuturnitatis vitae, in cap. 3. dicens: « Omnia tem- pus habent, et suis spatiis transeunt universa sub coelo: tempus nascendi, et tempus moriendi » etc.
4. Quarto, vanum esse appetitum auctoritatis, praelationis et dominationis, cap. 4. et 5, ubi lo- quitur: « Verti me ad alia et vidi calumnias, quae sub sole erant ». Et sequitur (v. 13. 14.): « Melior est puer pauper et sapiens rege stulto et sene, qui nescit praevidere in posterum; quia et de carcere
90 COMPENDIUM AUREOLI.
catenisque interdum quis egrediatur ad regnum, et alius natus in regno inopia consumatur ».
5. Quinto, esse vanum appetitum divitiarum, in medio capituli 5. et 6. per totum, ubi sic incipit (v. 12.): « Et alia infirmitas pessima, quam vidi sub sole: divitiae congregatae in malum domini sui ». Et subdit (v. 15.) : « Quid ergo prodest ei, quod la- boravit in ventum cunctis diebus vitae suae » ?
6. Sexto, esse vanum appetitum coniecturarum et praescientiae futurorum, quam multi valde ap- petunt, et hoc in cap. 7, quod sic incipit: « Quid necesse est homini, maiora se quaerere, cum igno- ret, quid contingat sibi in vita sua » ?
7. Septimo, vanum esse appetitum praeconii et laudis et famae, quae a multis desiderantur, et hoc cap. 8, dicens : « Sapientia hominis lucet in vultu eius ».' Sequitur (v. 10.): « Vidi impios sepultos, et | laudabantur in civitate quasi iustorum operum » ; et statim subditur: « sed et hoc vanitas est ». Et ideo omnis laus est contemnenda.
8. Octavo, vanum esse appetitum fortunii et esse bene fortunatum, quod multi appetunt, et hoc in medio 8. cap. et in nono, ubi dicit (8, 14.): « Sunt iusti, quibus mala perveniunt, et sunt impii, qui ita securi sunt, quasi iustorum facta habeant, sed et hoc vanissimum iudico».
9. Nono, vanum esse appetitum corporeae vir- tutis in medio 9. cap. et 10. per totum, ubi ait
9, 16.): « Dicebam ego, mehorem esse sapientiam fortitudine ». Sequitur (9, 3.): « Hoc pessimum inter omnia, quae sub sole erant.
10. Decimo et ultimo, vanum esse appetitum floridae iuventutis, et hoc 11. cap., ubi ait (v. 9.):
I
QUARTA PARS. 91
«Laetare iuvenis in adolescentia tua, et in bonis sit cor tuum >>; « et scito, quocl pro omnibus his ad- ducet te Deus in iudicium ». Et ultimo capitulo con- cludit: « Memento creatoris tui in die virtutis tuae, antequam veniant dies de quibus dices : Non mihi placent ».^ Et sic finitur pars scripturae disputativa. Ad istam igitur ascendamus per ascensum equorum variorum, de quibus scriptum est Zacha- riae primo (v. 8.) : « Ecce vir ascendens super equum rufum », et post eum equi varii; ut per equum in- telligatur stabilis unitas, quae semper sententialiter in hbris his promulgatur ; per equos vero varios rationum diversitas, quibus disputatur.
Y. PARS ETHICA.
Hic ponitur divisio quintae partis scripturae, J quae est quasi ethica et monastica. |
LIBRI: Proverbiorum, Sapientiae et Ecclesiastici.
EXORDIUM.
Incijnt guinta pars dioinae scripturae,
Quinta pars divinae scripturae, quae est mo- nastica et ethica et consultativa, in librorum terna- rio continetur, scil. Proverbiorum, Sapientiae et Ec-
clesiastici.
Est enim considerandum, quod mores monastice instruuntur aliquando modo filiali, quo pater instruil filium; aliquando modo imperiali, quomodo princeps* instruit baiulum aut iudicem delegatum; aliquandc modo magistrali, quo doctor in scholis docet disci- pulum: et secundum istos tres modos pars ethic^ et moralis divinae scientiae dividitur in tres libros
1. Nam in libro Proverhiorum traditur ethica modo paternali, et introducitur pater ut docens filiiim. Unde Salomon in libro primo ubique dicit: « Fili mi « ! ac si pater loquatur filio. Unde et Ari-
QUINTA PARS. 93
stoteles suum librum Ethicorum appellat « Nicoma- chia», quia Nicomacho filio suo scripsit.
In principio autem Parabolarum dicitur: « Ut detur parvuh"s astutia, adolescenti scientia et in- tellectus » .
2. In libro vero Sapientiae traditur ethica modo imperiali, et introducitur Salomon tamquam prin- ceps instruens suum baiulum et iudicem sibi subdi- tum, quem mittens ad iudicandum populum suum ait: « Diligite iustitiam, qui iudicatis terram; servite Domino in bonitate ».
3. In libro quoque Ecclesiastici traditur ethica modo magistrati, et introducitur lesus, filius Sirach, m principio quasi doctor primitians et instruens discipulum ac dicens : « Omnis sapientia a Domino Deo est... sapientiam Dei quis investigavit?... radix sapientiae cui revelata est » ? Et in fine concludit se composuisse moralem librum sicut doctor com- posuit (50, 29.): « Doctrinam sapientiae et disciplinae scripsit in codice isto lesus, filius Sirach, lerosoly- mita, qui renovavit sapientiam de corde suo ».
Incipit
I. Liber Proverbiorum Salomonis.
Incipit ergo Proverbiorum liber, quinta pars monastica et consultativa, et dividitur in rniatuor partes.
1. Nam primo instruit filium modo imagijia- tivo et conformativo (c. 1-9.). Est enim sciendum, quod conformatio est color rhetoricus, qui tunc fit^ cum res inanimata vel muta introdncitur quasi lo- quens ut animata. Sic autem facit Salomon : quia
94 COMPENDIUM AUREOLI.
sapientiam introducit ut dorainam parvulos allo-
quentem (1, 22.): « Usquequo, parvuli, diligitis infan-
tiam, et stulti ea, quae sibi sunt noxia, cupient » ?
Deinde sapientiam (introducit) allicientem ad amo-
rem sui et ab amore mulieris extraneae aver-
tentem (c. 2.): « Fili mi, si susceperis sermones
meos >> etc. Deinde introducit sapientiam promitten-
tem multa bona (c. 3-7.): « Fili mi, ne obliviscaris
legis meae ». Deinde introducit sapientiam glo-
riantem et suas excellentias praedicantem (c. 8.):
« Nunquid non sapientia clamitat, et prudentia dat
vocem suam » ? Deinde sapientiam invitantem ad
convivium, quod paravit (c. 9.) : « Sapientia aedifi-
cavit sibi domum » .
2. Secundo vero instruit iilium modo ordinario et disciplinatiw (c. 10-24.) et ponit diversas doctri- nas, quarum quaedam nunc pertinent ad unam vir- tutem, quaedam vero ad aliam; quaedam quoque ad unum unicum, quaedam ad aliud commixtim, quaedam non curando de ordine.
Et ideo volentes dividere, (dicendum) quod nunc agit de haereticis, nunc de praelatis, et nunc de re- gibus, sicut est a pluribus consuetum. Non dividunt ad literam nec ad mentem sapientis, quia de tali- bus non intendit, sed dat potius documenta perti- nentia ad vitia et virtutes commixtim. Nec multum obest doctrinae morali, si talis ordo exquisitus non observetur, dum tamen quaelibet doctrina bene di- stinguatur et accipiatur per se, sicut videmus fieri in legibus aut capitulis Decretalium. Non enim opor- tet, quod quaelibet lex ad legem praecedentem vel subsequentem continuare scientifice possit, sed ac- cipitur sensus cuiuslibet per se. Et consimilis mo-
QUINTA PARS. Q^
dus debet observari a legente librum Proverbio- rum, ut accipiat quamlibet doctrinam per se et il- larn exponat pro tanto.
Et tamen a 9. capitulo usque ad 24. procedit niodo ordinario et disciplinativo, quia doctrinas ibi contentas fecit redigi ipsemet Salomon in scriptis.
3. Tertio vero modo a cap. 25-29. procedit extra- ordmarie et recoUeclive. Illae namque doctrinae pa- rabolicae fuerunt ex ore Salomonis reportatae, nec ab ipso in libro conscriptae. Sed post Jongum 'tem- pus^ in diebus regis Ezechiae sapientes eiusdem regis de mandato ipsius doctrinas illas in membra- nis et cedulis parvis dispersas transtulerunt et re- collegerunt in unum ac praecedentibus proverbiis addiderunt.
4. Quarto vero in cap. 30. procedit modo amato- rw et allectivo : « Verba congregantis filii vomen- tis et verba Samuelis regis»: « Visio, qua erudivit eum mater sua: Quid, dilecte mi? quid, dilecte uteri mei ? quid, diiecte votorum meorum » ? Et in ulti- mo capitulo: « Noli regibus, o Samuel, dare vi- num » ! Et finit librum in cantico de muliere forti.
Incipit
II. Liber Sapientiae.
Nunc accedit liber Sapientiae, qui tradit ethi- cani modo imiw.riali, eo modo, quo princeps erudit bamlum, quem mittit ad iudicandum et erudiendum populum. Et idcirco tractat de tota sapientia et de omnibus virtutibus sub nomine iustitiae universalis et legalis, quae praecipit actus omnium virtutum, Ht patet in quinto Ethicorum (Aristotelis). Propter
96 COMPEKDIUM AUREOLI.
quod in principio dicit: « Diligiie iustitiam «; et post hoc subdit (c. 1, 15.): « lustitia perpetua est et im- mortalis >>. Et (c. 3, 1.): « lustorum animae m manu Dei sunt » . Et (c. 5, 1.) : « Tunc stabunt iusti m^ ma- gna constantia » . Sapientiam pro iustitia et lusti- tiam pro tota sapientia indifFerenter ponit.
Intendit ergo liber ille tres principales conclu- siones, et secundura hoc dividitur in tres partes.
PARS PRIMA.
Respectu iustitiae ponit exhortationem et zelum assumendum (cap. 1-6.).
I. Capitulum est inductiinim ad sapientiam,: dicens: « Diligite iustitiam » , « sentite de Domino m\ bonitate», et multa similia.
II. Capitulum est repulsivum a sapientia, quia ' incipit*: « Dixerunt impii». Ibi enim ostenditur, quod peccatores et impii prosperantur in mundo, fruun- tur bonis et coronantur rosis. Et quomodo homines sapientes et iusti non videntur prosperari, sed po- tius ab impiis persecutionem pati et morte turpis- sima condemnari; et ex his videtur, quod homo debeat a sapientia et iustitia acquirenda repeUi. '
III. Capitulum vero est responsivum pro & _ pientia, quod incipit: « lustorum autem animae in manu Dei sunt, et non tanget illos tormentum ma- litiae » . Ubi ostenditur, quod homines iusti, etsi vi- deantur in hoc mundo ab impiis pati, totum est tempus ad probationem eorum, quia « tamquam aurum in fornace probavit illos » . In hne autem
QO
4
QUINTA PARS. 97
totum est ad coronationem eorum, quia « fulgebunt iusti et tamquam scintillae in arundineto discur- rent». Et multa alia ibi dicuntur, ex quibus pro sapientia respondetur ad ea, quae contra ipsam ad- ducta fuerant in capitulo praecedenti.
IV. Capitulum vero est allectwum et gloriati- vum de sapientia, quod incipit: «0 quam pulcra est casta generatio cum claritate >>, et sequitur, quod immortalis est memoria sapientiae, quae « et apud Deum nota est et apud homines».
V. Capitulum est compidsivum pro sapientia, incipiens: « Tunc stabunt iusti in magna constan- tia» Ibi enim ostenditur, qualiter qui non habue- runt sapientiam affligentur et punientur, sapienti- bus praemiatis stantibus ex adverso.
VI. Capitulum est concluswum pro sapientia et in acquisitione ipsius, undc incipit concludens: « Audite ergo, reges, et intelligite, discite iudices
finium terrae ». Et sequitur (v. 22.): « Si ergo dele- ctamini in sedibus et sceptris, o reges populi, dili- gite iustitiam, ut in perpetuum regnetis».
PARS SECUNDA.
Secundo vero Sapiens ponit.
Bcspectu sapientiae ponit generationem et ortiini attendenduyji (cap. VI, 24-c. IX.).
Finis capituli sexti prologum habet, qui aperit mtentionem : « Quid est autem sapientia, et quem- admodum facta sit, referain ».
VII. Capitulum ostendit, quid generatio et or- tus sapientiae in nobis exigat, nempe ut ipsa im- CompemUnm Aureo/i. 7
98 COMPENDIUM AUREOLI.
pretiabiliter existimetur. Qui enim non praeponit eam regnis et sedibus, auro et lapiclibus pretiosis, non potest eam acquirere. Et ibidem describitur pretiositas sapientiae, cui non valet aliquid cora-
parari.
VIII. Capitulum vero ostendit, quomodo debeat in nobis sapientia generari. Oportet enim, ut inex- tinguibiliter et delectabiliter adametur. Unde ait (v. 2.): « Hanc amavi et exquisivi a iuventute mea et quaesivi sponsam mihi eam assumere et amator factus formae illius». Et sequitur (v. 16.): « In- trans in domum meam conquiescam curn illa... de-
lectatio bona » .
IX. Capitulum ostendit, quod sapientiae acqui- sitio requirit, ut a Deo suppliciter et efficaciter po- stuletur. Unde ait (c. 8, 21): « Et ut scivi, quo- niam aliter non possem esse continens, nisi Deus det... adii Dominum, et deprecatus sum illum et dixi ex totis praecordiis meis». Et statim in nono capitulo ponitur ipsa oratio: « Deus patrum meorum et Domine misericordiae » .
Ex quibus patet, quod tria sunt per quae nobis sapientia oritur et generatur, quae sunt impretia- bilis aestimatio et inextinguibilis adamatio et ui- defectibilis ac supplex exoratio ; et sic finitur pars secunda, quae de sapientia orta esf.
PARS TERTIA.
Respecfu iustitiae et sapientiae ponit operationem et fructum ohtinendum (c. 10-19.).
I. Primo ponit Sapiens effectum et fructun sapientiae in sacro septenario quorumdam persO'
QUINTA PARS. 99
narum, Unde iii 10. capitulo oslenditur, quem fru- ctum habuerit sapientia
In Adam.cnm dicit (v. ].): « Haec illum, qui primus formatus est a Deo pater orbis terrarum, cum solum esset creatus, custodivit».
In Noc, cum subditur (v. 4.): « Cum aqua de- leret terram, sanavit iterum sapientia, per contem- ptibiiem lignum iustum gubernans».
In Abraham, cum sequitur (v. 5.): « Haec et in consensu superbiae cum se nationes contulissent, scivit iustum et conservavit sine quaerela Deo et in filiis fortem misericordiam custodivit >> .
In Loth vero, cum additur (v. 6.) : « Haec iu- stum a pereuntibus impiis liberavit fugientera, de- scendente igne in Pentapolim >>.
In lacob autem, cum sequitur (v. 10.): « Haec profugum irae fratris deduxit iustum per vias re- ctas et ostendit illi regnum Dei ».
In loseph, cum sequitur (v. 13.): « Haec ven- ditum lustum non dereliquit, sed a peccatoribus li- beravit eum, descenditque cum illo in foveam».
In Mojjse quoque, cum concluditur (v. 16.) :
« Intravit in animam servi Dei et stetit contra re-
ges horrendos in portentis et signis».
. In istis septem sanctis personis apparet mira-
bilis elfectus iustitiae et sanctae sapientiae, igitur
est multum virtuosa.
II. Secundo vero ostendit effectum sapientiae respectu totius popuU Israelitici (c. 11-10.). Et quia contraria iuxta se posita magis elucescunt, idcirco simul ostenditur, qualem elfe.^tum habuerit sapien- tia et iustitia respectu sanctorum, videlicet respectu tiliorum Israel, et quem efiectum respectu impio- rum, Aegyptiorum scil. et .Chananaeorum.
100 COMPENDIUM AUREOLI.
Reducit autem ad memoriam beneficia impensa populo ratione sapientiae et iustitiae, quam tenebant; beneiicia inquam, quae ei impensa sunt in deserto.
1. Primo quidem beneficium aquae et fontis
(c. 11-15).
In 11. capitulo ostenditur impensum filiislsrael beneficium j)otus et fontis ratione iustitiae, quam tenebant. Et econtra Aegyptiis ostendit fuisse datam plagam humani sanguinis, quem biberunt pro fonte sempiterni fluminis ratione iniustitiae, quae erat
in eis.
In 12. capitulo ostenditur plaga immissa Cha- nanaeis et habitatoribus terrae sanctae propter m- iustitias, quas exercebant unus in alterum et quas exercuerunt in Deum, scilicet idololatriam,
In 13. et 14. capitulo, occasione inde accepta, tractatur de idololatria et nefandorum idolorum cultura et qua ratione seu potius abusione fuerit
introducta.
In 15. capitulo reprobavit ipsa nefanda idola, et recognoscitur a populo Israel verus Deus.
2. Secundo vero reducit in memoriam Sapiens heneficium cibi et panis (c. 16.).
Agitur de coturnicibus miraculose inductis; ubi dicitur (v. 2.) : « Pro quibus tormentis bene dispo- suisti populum tuum, quibus dedisti concupiscentiam delectamenti sui, novum saporem, escam parans eis ortygometram » .
Et agitur de manna, cum subditur (v. 20.) : « Angelorum esca nutrivisti populum tuum et prae- paratum panem de coelo praestitisti illis sine la- bore, omne deiectamentum in se habentem et omnis saporis suavit^t^ >flti>//ii£-^^'S^
/ ST. MICHAEL OOLL£a£
QUINTA PARS. IQl
^ 3. Teriio vero reducit ad raemoriam henefi- cium diei et lucis (c. 17.).
Ostendit, quoniam Aegjptii dereliquerunt iu- stitiam et sapientiam, fuerunt in densissimis tene- bns, ubi dicit (v. 12.): « Indisciplinatae animae er- raverunt... vmculis tenebrarum et Jongae noctis compediti sunt». (v. 5.) « Nec siderum Jimpidae llammae iJiummare poterant iJJam noctem Jiorren- dam ».
In 18. capite ostenditur, quomodo fiJii Israel econtra tenentes sapientiam et iustitiam tunc tem- poris adepti sunt beneficium lucis (v. 1.): « Sanctis autem tuis maxima erat lux « .
4. Quarto quoque reducit Sapiens ad memoriam oeneficium columnae et nubis (c. 19.).
Creaturae inserviebant Dei praeceptis ad alio- rum saJutem aJiorumque perniciem, ubi dicitur (v. 7.), quod « nubes castra eorum obumbrabat et ex aqua, quae ante erat, terra arida apparuit, ' et in mari rubro via sine impedimento >> . Et in Jioc se- cundus Jiber partis ethicae, qui est liber Sapien- tiae, terminatur.
Incipit
III. Liber Ecclesiasticus.
^ Nunc accedit liber Ecclcsiasticus et tractat viam ethicam modo macfistrali, sicut doctor docet discipuJum. Docet autem sapientiam tripJiciter:
a) quia exhortatice et per propositiones, quae appelJantur prudentiura sententiae;
^ b) collective et per coramendationes ipsius sa- pientiae;
202 COMPENDIUM AUREOLT.
c) exemplative et per narrationes hominimi vi- tae sanctae, qui ante nos exstiterunt in veteri te-
stamento.
Isti enim sunt tres modi inducendi ad sapien- tiam, ut potest colligi ex dictis philosophi (Aristo- telis) in secundo Rhetorices. Quia et propositiones prudentum et narrationes iustorum, qui praecesse- runt, et coramendationes sapientiae inducunt homi- nem ad acquisitionem ipsius.
Pars ergo tertia, in qua procedit Sapiens exem-
plativc et per narrationes, ponitur a 44. cap. inclu-
sive usque in finem libri per octo capitula, et po-
nitur seorsum et ad partem, unde incipit (c. 44.) :
« Laudemus viros gloriosos « .
Pars vero prima, in qua procedit per proposi- tiones, et secunda in qua procedit per commenda- tiones, positae sunt permixtim.
I. COMMENDATIONES SAPIENTIAE.
Sunt autem in universo novem particulae com- mendativae sapientiae :
1. « Omnis sapientia a Doraino Deo est... Ti- mor Doraini gloria » etc, c. 1, 1-10.
2. « Sapientia filiis suis vitam inspiravit... Fih, conserva tempus», c. 4, 12-22.
3. « Fili, a iuventute tua excipe doctrinam », c. 6, 18-37. usque in finem.
4. «Beatus vir, qui in sapientia morabitur», c. 14, 22-27. usque ad 16. cap.
5. « Sapientia laudabit animam suara», c. 24,
1-47. usque in finem.
QUINTA PARS. 103
6. « Qui timet Deura excipiet doctrinam eius » ... «Auclite me magnates et omnes populi » c. 32 18-33, 18. ^ F . ,
7. Orativa simul et comraendativa: « Miserere nostri, Deus omnium, et respice nos... Oranem escara manducabit venter», c. 36, 1-20.
8. « Sapientiam oranium antiquorum exquiret sapiens » , c. 30.
9. « Memor ero ego igitur operum Domini «, c. 42, 15-43. nsque in finem. Ibi commendat sapien- tiara divinam in generali et (c. 43.) in speciali quantum ad specialia opera Dei, in quibus relucet sua sapientia, ut in toto coelo, sole, luna, stellis ac iride, nive, nube, tonitru, corruscatione, gelu, ven- tis et maris elevatione.
Pars autem, quae procedit per propositiones, in universo continet 52 doctrinas et propositiones.
II. PPvOPOSITIONES.
Propositiones primae doclrinae monent eos
1. Ad timorem Dei : « Tiraor Domini gloria et gloriatio», c. 1, 11-20.
2. Ad sapientera patientiam et sufferentiam respectu oraniura quae iraraittuntur a Deo: « Fili, accedens ad servitutera Dei, sta in iustitia et ti- more et praepara aniraara tuara ad tentationera .. c. 2.
3. Ad pietatem exhibendara parentibus et ob- servantiara patri et raatri debitam: « Fiiii sapien- tiae ccclesia iustorura, et natio iilorura obcdientia et dilectio. ludiciura patris audite... Fili, in mansuc- tudine periice.», c. 3, 1-10.
^
104 COMPENDIUM AUREOLI.
4. Ad omnein humilitatem et subiacentiam: « Fili, in mansuetudine opera tua perfice», c. 3,
19-32.
5. Ad eleemosynam pauperibus impendendam et ad misericordiam : « Ignem ardentem exstinguit aqua, et eleemosyna resistit peccatis », c. 3,33-4, 11.
6. Ad veriiatem et iustitiam : « Fili, conserva tempus et devita a malo. Pro anima tua ne con- fundaris dicere verum », c. 4, 23-36.
7. Ad derelinquendum peccata et ad facien- dum poenitentiam : « Noli attendere ad possessio- nes iniquas. Ne dixeris: Peccavi, et quid mihi acci- dit triste » ? c. 5, 1-12.
8. Ad taciturnitatem et ad linguae custodiam : « Esto mansuetus ad audiendum verbum, ut intel- ligas; et cum sapientia proferas responsum verum. Si est tibi intellectus, responde proximo; sin autem, sit manus tua super os tuum, ne capiaris in verbo indisciplinato et confundaris » , c. 5, |3-18.
9. Ad virtuosam et veram amicitiam : « Noli fieri pro amico inimicus proximo » , c. 6, 1-17.
10. Ad prudentiam oeconomicam et domus di- spensativam; prohibent quidem, ne homo velit fieri iudex aut civitatum rector, sed quod intendat do- mui suae. Et instruit, quomodo debeat se homo habere ad Deum, ad fratrem suum infra hospitium, ad opus laboriosura, ad coniugem, ad servum, ad pecora, ad fiiiam, ad filium, ad sacerdotem pro- prium, ad pauperem, ad parentem et mortuum, c. 7.
11. Ad tranquillitatem et pacem et concordiam: « Non litiges cum homine potente, non contendas cum homine locuplete, cum iracundo non facies rixam », c. 8.
QUINTA PARS. 105
12. Ad castitatem et pudicitiara : « Non zeles mulierera sinus tui, non des raulieri potestatera ani- raae tuae, ne respicias raulierera raultivolara, cura saltatrice ne assiduus sis, virginera ne conspicias » , et similia raulta, c. 9, 1-13.
13. Ad stabilitatem et ad constantiara, raaxi- rae circa araicitiara: « Ne derelinquas araicum an- tiquum, novus enira non eril sirailis illi «, c. 9, 14-23. Et quia divitiae provocant ad amicitiam, si- railiter et potentiae et gloriae aliquorum, et per ista diraittitur aliorura antiqua araicitia; idcirco horura oranium zelus ibi prohibetur.
14. Ad regnativam prudenttmn: « In raanu artificura opera laudabuntur, et princeps populi in sapientia serraonis sui », c. 9, 24. Et quia ava- ritiam et superbiara sequuntur principes, idcirco do- ctrina illa invehitur circa avaritiara, superbiam, malitiam praesidentium ; et ostendit, quod nullus debet superbire, c. 10-11.
15. Ad beneficentiam: « Si benefeceris, scito cui feceris», c. 12, 1. Et quia ex benefacto reci- piens beneficiura efficitur araicus et gratus, ali- quando vero contingit, quod est ingratus nec est'ami- cus, nisi quaradiu durat beneficium; idcirco doctrina illa cavere docet a talibus amicis dolosis et fictis.
^ IC). Ad affabilitatem et societatera bonara et virtuosara, prohibendo contrariara: « Qui tetigerit picem inquinabitur ab ea», c. 13.
17. Ad liberalitatem, congruam etfusionera et prudentera expensara: « Beatus vir, qui non est la- psus verbo ex ore suo, viro cupido et tenaci sine ratione est substantia, et homini livido ad quid au- rum? Insatiabilis oculus cupidi)>, c. 14, 1-21.
106 COMPENDlUiM AUREOLT.
18. Ad habendam fiduciam in Deo et non in multitudine filiorum, si peccatores sint. Et tractat doctrina illa de peccatoribus gigantibus, qui dimi- serunt Deum, et de beneficiis, quae Deus impendit sperantibus in se; et qualiter Deus creavit homi- nem, et multa alia ad hanc materiam pertinentia: « Ne iucunderis in filiis impiis, si multiplicentur «,
c. 16-18, 14.
19. Ad sncwe eloquium et curialem linguam cum omni homine: « Fili, in bonis non des quere- lam, et in omni dato non des tristitiam verbi mali; stultus acriter improperabit », c. 18, 15-33.
20. Ad fugiendum non solum graves culpas et gravia facinora, imo et ad fugiendum culjjam mo- dicam : « Operarius ebriosus non locupletabitur, et qui spernit modica paulatim decidet; ne iteres ver- bum nequam et durum «, c. 19, 1-18. Unde prohibet labilitatem linguae, quamvis appareat culpa modica.
21. Propositiones vero vigesimae primae do- ctrinae distinguunt inter veram et falsam pru- dentiam, qualis est prudentia peccatoris; et occa- sione huius distinguitur inter alia multa, utpote inter solertiam bonam et iniquam, humilitatem bo- nam et nequam, et inter correctionem veram et iracundam, inter taciturnitatem prudentem et fa- tuam, quae non habet sensum loquelae; et inter promissum, quod fit verecundia et quod fit pruden- ter; et inter plura alia doctrina illa distinguit, c. 19, 19-28; c. 20, 1-33.
22. Ad cautelam omnimodam respectu pecca- torum, ut homo videlicet observet se ab eis : « Fili, peccasti, non adiicias iterum... quasi a facie colubri fuge peccata», c. 21, 1-13.
QUINTA PARS. 107
23. Ad servanditm in gestibus et verbis matu- ritatem et modestiam: « Non erudietur... cor fatui quasi vas confractura... narratio fatui quasi sarcina m vja... fatuus in risu exaltat vocem suam... pes fatui facilis in domum proximi », c. 21, 11-31.
24. Ad strenuitatem , et prohibet 'pigritiam: «In lapide luteo lapidatus est piger», c. 22 1-2.
25. Ad fdiorum disciplinam, et detestantur (doctrmae) personam fatuam, quae non excipit nec intelligit eam : « Confusio patris est de filio indi- sciphnato... super plumbum quid gravabitur ? et quod illi aliud nomen quam fatuus >> ? c. 22, 3-23.
26. Prohibent verhorum contimelias in ordine ad amicum : « Pun-ens oculum deducit lacrimas, et qui pungit cor profert sensum «, c. 22, 24. Et in Deum, utputa iuramentum: « lurationi 'non as- suescat os tuum », c. 23, 9. Et in quemlibet pro- ximum: « Est et alia loquela contraria morti » c. 23, 15-23.
27.Loquunturde/brmcaWoetfornicaria: «Ho- mmi fornicario omnis panis dulcis», c. 23, 24-38.
28. Agunt de bona et mala midiere, pr^emit- tendo ternarium placibilium et ternarium odibilium et denaruim magistrabiiium. Inter quae istud est unum, videlicet: « Vir habitans cum muliere sen- sata », c. 25-26.
29. Tractant de iusta divitiarum acquisitione , ostendendo, quod divitiae vix congregantur absque iniquitate : « Propter inopiam multi deliquerunt » c. 27, 1-16.
30. Do proximorum amore et amicorum fide- « Qui denudat arcana amici lidem perdit » c 27 17-33. ^ > ^- ^',
IQg COMPENDIUM AUREOLI.
31 Prohibent rixam et appetitum vindictae; et quia rixa oritur ex vitio linguae, idcirco ibi tractatur de lingua tertia et lingua nequam: « «ui vindicari vult, a Domino inveniet vindictam »,
C. 2», 1. • j- i
32 Tractant de gratia et gratitudine et op-
posito vitio, quod est ingratitudo. Unde in iUa agi-
tur de illis, qui gratuito rautuantur, quibus ta-
men qui gratiam recipiunt frequenter adversantur:
«Qui facit misericordiam foeneratur proximo suo»,
c 29, 1.
33 Monent parentes ad filiorum eruditionem
et correctionem : « Qui diligit filium suum assiduat iUi flagella», c. 30, 1-13.
34. Prohibent avaritiam et lucrandi cupiaita- tem commendandopauperissanitatem: «Meliorest pauper sanus et fortis viribus, quam dives imbe- cillis et flagellatus malitia », c. 30, 14-31, H.
35 Ad iemperaniiam in cibo et potu et ad sobrietatem: « Supra mensam raagnam «edisti? non aperias super illam faucem tuam prior » , c. ^* - /'^-*^-
36 Erudiunt senem et iuvenem, praesidentem et adolescentem : « Rectorem te posuerunt? noli extolli ; esto in iUis quasi unus ex ipsis » , c. 34 t-l '■
37 Erudiunt patremfamilias in ordme ad tilios, fratres, amicos, uxorem: . Audite me, magnates et omnes populi » , c. 33, 19-33.
38 Prohibent somnia et omnem mqmsittonem vanam respectu futurorum et remittit hominem ad experientiam et providentiam, ut per lUam regat se homo respectu iUorum : « Vana spes et menda- cium viro insensato, et somnia extoUunt mipru- dentes», c. 34, 1-13.
QUINTA PARS. ]09
39. Docent hominem potius quam in somniis vel m sua prudentia m Bommo spem suam po- nere, ipsumque colere per veram latriam et reli- gionem : « Spiritus timentium Deum quaeritur » c. 34, 14-35.
40. Extollunt viri et uxoris bene gratam so- cietatem: « Omnem escam manducabit venter >> c. 36, 20-28.
41. Docent hominem ad inquirendum idoneum tutorem et utilem consiliatorem : « Omnis amicus dicet », c. 37, 1-29.
42. Monent hominem ad custodiendam corpo- ralem sanitatem per abstinentiam a superfluitate epularum et per raunditiam et honorera: « Fili, in vita tua tenta aniraara tuara », c. 37, 30-38, 15.
I 43. Instruunt horainera, qualiter se habeat ad morientem^: « Fili, in raortuum produc lacrymas »,
44. Ostendunt diver^sorum artificium, utpote agricolae, fabri et figuli raultiplicera utilitatem ne contemnatur a sapientibus: « Sapientia scribae in tempore vacuitatis», c. 38, 25-39.
45. Aperiunt huraanae vitae yniseriam et raul- tam occupationem : « Occupatio raagna creata est omnibus horainibus », c. 40, I-ll.
46. Instruunt horainera contra miseriam prae- dictara ad obtinendura illa, quae faciunt in vita consolationera, quae sunt servare fidera, misericor- cliam et gratiam et sapientiae delectationera et di- vinum tnnorem et raulta alia, quae ibi ponuntur: « Omne raunus et iniquitas delebitur », c. 10, 12-32.
47. Aperiunt mortis amarihidinem ; in ordine ^-ero ad amicos alios mortis dulcedinem et conso-
2J0 COMPENDIDM AUREOLI.
lalionem: «0 mors, quam amara est memoria
tua»! c. 41, 1-4.
48. Aperiunt considerationem eorum, quae ra- tionabiiiter debent excludere mortis timorem: « Noli metuere iudicium mortis », c. 41, 5-14.
49 Monent ad acquisitionem bom nomtms et bonae famae: « Curam habe de bono nomine », c 41,
15-18. . ^. ,
50 Occasione praecedentis doctrinae, ubi actum
est de bono nomine et de vitanda verecundiae con- fusione, tractat de his, quae spectant ad verecun- diam veram et ad confusionem, quia non est vere- cundandum de multis, de quibus aliquibus videre- tur Exprimunt ergo istae propositiones, de quibus est vere erubescendum, quia de forn.catione, de raendacio, de delicto, de aversione vultus a suo co- enato et sic de multis aliis, quae ibi ponun ur : \ Verumtamen reveremini in his, quae procedunt de ore meo », c. 41, 19-c. 42, 1.
51. Ostendunl per oppositum, de quibus secun- dum veritatem non est erubescendum, quia non de observatione legis Altissimi, nec de iudic.o hom.n.s impii et sic de multis aliis: « Ne pro h.s omn.bus confundaris », c. 42, 1-8. . ,
59 Propositiones vero doctnnae ultimae inter omnia, de quibus verecundandum est, aperiunt unum principium, quod magis est timendum, v.delicet fornicatio filiae in domo patris, dum reputatur v.rgo: «Filia patris abscondita est vigiha», c. 4^, 9-^4. Rationabiliter autem sapiens interseru.t lU.s o- doctrinis 9 partes commendatitias hinc et inde acl fastidium legentium reraovendum et ad raag.s ani- mum delectandum, quia partes commendat.vae sunt
1
QUINTA PARS. ]11
mukum placil.iles et extollentes sapienliam, propter quod doctrinae disciplinam araaram continentes pla- cabiiiores et delectabiliores redduntur.
III. ExEMPLA.
Tunc sequitur pars tertia libri Ecclesiastici ubi proceditur per exempla et narrationes ac laudes sanctorum patrum, ut per hoc ad vitam sanctam et sapientiam provocemur. Et dividitur in sex par- ticulas. Nam
: 1. primo posito prologo, introducit Sanctos, qui
fuerunt awfe legem, ut Enoch, Noe, Abraham, Isaac et Jacob et duodecim patriarchas: « Laudemus vi- ros glonosos », c. 44, 1.
2. Introducit Sanctos, qui fuerunt sub lege et legis datione, ut Moysen, Aaron, Phinees: .. Dile- ctus Deo et hominibus Mojses», c. 45.
3. Sanctos, qui fuerunt post legem, tempore lu- dicum, ut losue, Caleb, Samuel et ceteri iudices • « Fortis in beilo lesus Nave », c. 40.
4. Sanctos, qui fuerunt tempore Requm. ut xNathan, David et Salomon, qui fuit sanctuspro tempore : .. Post haec surrexit Nathan », c. 47 Et ibi additur de Roboam et leroboam, qui dimise- runt .legom. Eliam vero et Ezechiara et Isaiara in- troducit Sapiens, c. 48. losiara vero ot Ezechielem et duodecim proplietas, c. 49.
5. Sapiens introducit Sanctos, qui fuerunt post tempora Begum, ut Zorobabel et lesum sacerdo- tem magnum et Nehemiam et Simeonem filium iJniae, c. 49, 13-50, 28.
JJ2 COMPENDIUM AUREOLI.
6. Ultimo introducit se ipsum et scribentem in fine • « Doctrinam sapientiae » , c. 50, 29-31 ; et orantem: « Oratio lesu filii Sirach», c 51 ; etla- borantem in acquisitione sapientiae: « (.um aanuc iunior essem », c. 51, 18; et nos inv.itantem: « Ap- propriate ad me indocti », c. 51, 31.
Hunc autem librum sic oportuit dividi in par- tes multas et doctrinas propter inconnexionem, quam
videntur habere. . . .
Et sic terminatur pars quinta Scripturae divi-
nae, quae est monastica et eruditiva.
Ad hanc autem partem ascendamus per ascen-
sura aurorae et quasi matutinum, de quo scr.ptum,
est in Genesi (c. 32, 26.), dicente angelo : « Dimitte
me, iam enim ascendit aurora » . Sicut en.m au-
rora nunc lacteo, nunc rubeo, nunc aureo et rutilo
perfunditur colore: sic librorum sapiential.um ter-
narius ad' partem monasticam scripturae sacrae
pertinens varietate virtutum decentissime venu-
statur.
VI. PARS PROPHETICA.
!• Hic ponitur divisio sextae partis, quae est pro- pnetica.
■' Prologus in prophetas.
Sexta vero pars scripturae divinae, quae est prophetica et exclamativa, in librorum senario con- tinetur: quatuor quidem prophetarum maiorum et iino duodecim minorum et altero Baruch, ministri et scnptoris lereraiae.
Est autem attendendum, quod universa pro- phetia respicit duo tempora : tempus scilicet capti- mtatis, quod tunc instabat, dum Dominus destina- vit prophetas ad populum reducendum; et tempus fjratiae et veritatis, quod futurum erat in adventu Messiae et Salvatoris Domini nostri lesu Christi iit hinc est, quod prophetae scribere et praedicare coeperunt circa tempora Achaz et Ezechiae • tum quia terapore iUo iam decreverat Dei iuslitia popu- lum eucere de terra promissionis propter peccata sua;^ tum quia lara illo terapore condita est a Remo et Komulo Roma, et ita parabatur regnum, quod debebat suscipere Christum, scilicet regnum Roma- norura. Quare etiam rationabile fuit, ut tunc prae- Cumpendimn Anreoli.
;[14 COMPENDIUM AUREOIJ.
paretur scripturae testimonium, quod introducebat
Christum.
Secundum lioc ergo in ciuolibet propheta esi duplex sensus literalis quantum ad diversas par- tes commixtim et intercalariter positas. Nunc enmi prophetae in aliquibus locis directe loquuntur ad populum praesentem revocando eos a peccatis et comminando captivitatem, nisi resipiscant; promit- tendo vero consolationem et liberationem, si redeant ad Deum. Nunc vero loquuntur m futurum con- vertentes se ad Christum. Et est iunctura difflcilis ad intelligendum inter istas partes, quia statim oc- casione nacta ex prima materia prophetae vertunt se ad secundam et e converso. Sicut Isaias, cum promisisset liberationem Hierusalem ab obsidione Sennacherib per combustionem bellatorum sui exer- citus manentibus vestimentis mtactis, dicit (c. J, o.). „ Ouod omnis violenta praedatio cum tumultu et vestimentum mixtum sanguine erit in combustio- nem et cibus ignis »; statim ad Christum vert.t se, assignans causara istius liberationis fore, ut Lhn- stus de populo illo liberato nascatur, et ideo quasi reddendo causam subdit (v. 6.): « Parvulus natus est nobis et tilius datus est nobis » etc.
Hoc ergo pro regula in lectione prophetarum dili-enter tenendnm, quando et quomodo et quo motivo propheta se transferat de pnma materia in secundam et e converso.
Ulterius attendendum, quod quatuor prophetas aliqui dividentes contra minores alios, dixerunt, nuod in quatuor maioribus tractatur de corpore Chri- stl vero- in Isaia de incarnatione, in leremia de praedicatione et passionc,,in Ezecbiele autcm de
SEXTA PARS. ]15
gioria et resurrectione, in Daniele quoque de regno et ad caelum ascensione et de dominatione, quam obtinuit super universum mundum sub metaphora lapidis, qui percusserat statuam et factus mons ma- gnus repleverat omnem terram. Sed in libro duo- decim prophetarum tractatur de corpore Christi raystico, scilicet de Ecclesia, et parura de corpore Christi vero. Et secundum hoc dividuntur nenes ma- teriam secundam.
Sed idem modus dividendi non videlur suffi- ciens: tum quia in Isaia plus tractatur de gentium vocatione et de Ecclesia, quam in quocumque rai- nori proplieta; ut in secundo capitulo statim dicit quod fluent ad eum omnes gentes et ibunt populi multi, et c. 35: « Laetabitur deserta et invia » et quas. per totum librum; tum quia in prophetis mi- nonbus etiam multum tractatur de Christo, ut ex gr. Osee (c. II, ].): . Quia p^er jspael, et dilexi eum; et cx Aegjpto vocavi filium meum». Et in oeIe(c.3 18.): « Et erit in die illa, stillabunt mon- tes dulcedinem, et colles liuent lacte». Et in Amos (c >, 0.): .Qui aedificat in caelo ascensionem suam et fasciculum suum super terram fundavit». Loqui- tur de ascensu Christi et sequitur ibi (v. H ) • „ Ju die illa suscitabo tabernaculum David, quod ceci-
erat„.EtinAbdia(c. ],].): ,.Audi'tumaudhl nus a Dommo, et legatura ad gentes misit». Et sic cle aliis prophetis minoribus patet
uu.r^!'' r™ ""^''^'^™"' '"^^^ Pnmara materiam, quod quatuor maiores prophetae loquuntur de re- .no duarum trihuum. quod appellatur luda, pro- pterquodm principio Lsaiae ct leremiae non fit menho msi de regibus luda; duodecim vero minores
kt
IIQ COMPENDIUM AUREOLI.
loquuntur de regno decem tribuum, quod dicebatur Israel, principaliter, quamvis aliquando et mmus principaliter loquuntur de regno luda. Et ideo in principio Osee, qui primus est inter propiietas mi- nores, ponitur leroboam, filius loas, rex Israel.
Sed nec ista divisio conveniens est, quia inter minores aliqui sunt, qui directe loquuntur de regno duarum tribuum, ut patet de Zacharia, Aggeo et Sophonia. Maiores etiam multum loquuntur contra Samariam et regnum Israel. .,..,.
Non videtur ergo, quod possit fien distmctio inter materias, sed tantum penes modum tractandi de eadem materia. Sicut enim videmus, quod inter doctores quidam sunt principales et quidam mmus principales, quamvis tractent de eadem materia, ex hoc quod unus perfectius ac ditfusius ac clarms tractat altero. Sic fuit inter prophetas, qm fuevunt praedicatores et doctores ad populum. Diflerunt namque, quod Spiritus sanctus quosdam elegit ut principales, quibus afFuit in magna latitudme et plenitudine sententiarum, et isti sunt maiores qua- tuor quibus annexabatur Baruch, scriptor leremiae, pro eo quod omnia, quae dixit, quasi scnpsit ex ore eius. Quosdam vero elegit minus prmcipales, quibus non affuit in tanta plenitudine sententiarura,
et isti sunt minores.
Quatuor autem maiores cum Baruch addito, distinguuntur secundum captivitatis tempora et exi- lii pro qua denuntianda prophetae sunt missi. ' Distinguitur enim illud tempus in qumque
^^^^^^1) Quia fuit accipere tempus primo divmae taediatioms, quo scilicet Deus coepit super Israel
SEXTA PARS. ]jy
et incorrigibilitate eorum taediari, sicut scriptum est (ly. I eg. 10, 32.), quod «in diebus illis coej^t Ueus taedere super filios Israel». Fuit ergo istud tempus lustae definitionis, qua Deus de Israel quasi taediatus definivit eos eiiciendos de terra promissio- n>s Hoc autem tempus fuit maxime in diebus Oziae Achaz et Ezechiae regum luda. Et isto tempore missus est Isaias. ^ .
h) Secundum tempus fuit dirae exsecutionis, quia post praedicationem Isaiae et conscriptionem hhn sui poenitere noluerunt, propter quod incepit Deus exsequ, suam sententiam in diebus losiae et Joachim et Sedeciae regum luda. In quibus magna Dei clementia adhuc parcere volens populo, misit leA^emiam, qu, secundum librum inter maior^s pro- phetas conscripsit.
in .liir^'"??' ^f" ^"'* ^^^Vns transmigrationis n diebus fratns loachim regis luda, qui cum no- . libus captus, ductus est cum aliis in Babylonem, uo tempore^.ec/«.^ in Chaldaea praedicavit ad
^onsolandum captivos et tertium librum conscripsit
nh fl ^""1. f^ ^""P"' P^'''"' desolationis ^ub tempori us Sedeciae, in quo tempore, combu-
r m r f ? T'''''''' '''"''' 1"' '•^'"anserant,
3nZ f^y^^^''"^ sunt ducti; et tunc missus es^
^«^ .cA a lerem.a, qui librum quartum conscripsit.
e) Quintum tempus fuit piae revocationis, quo
>eo placuit reducere populum in terram promis-
t propter hoc missus est Daniel, qui denuntiat Bstructionem Chaldaeorum et introductionem -
213 COMPENDIUM AUREOLI.
Incipit Isaias propheta.
Incipit ergo Isaias, scilicet pars prophetica, et dividitur in duos principales tractatus, scilicet in Traqoediam, quae est oratio exprobrativa ac com- minativa;etin Gomoediam, quae est oratio exhor- tativa et consolatoria ; sicut scilicet negotium persua- sivum distinguitur ab Aristotele in primo Poeticae.
Texit ergo Isaias propheta primo oracuium comminatorium per 39 capitula inclusive; secundo vero oraculum consolatorium per 27 capitula suc- cessive usque in finem libri. Et incipit secundus tractatus in 40. capite: « Consolammi, consolamini, popule meus » .
TRACTATUS I. TRAGOEDIA.
« Audite caeli, et auribus percipe terra » /
(c. 1, 2.).
Primus autem tractatus continet in se quin- que partes.
PARS PRIMA.
1 In prima namque propheta loquitur de gente ludaica, de recjno scilicet duarum tribuum separa-
tim (cap. 1-12.). .
In primo namque et secundo capitulo contmetur exprobratio multiplicis flagitii ludaeorum, propter quod reprobatur antiqua lex et evacuatur in capite primo, ubi dicitur (v. 13.): « Ne offeratis ultra sa-
I
SEXTA PARS. 119
crificium frustra; incensum abominatio est mihi ». Et introducitur novae gentis ac novae legis ele- ctio (c. 2, 2.): «Et erit in novissimis diebus prae- paratus mons Domini».
In tertio vero, quarto et quinto capitulo con- tjnetur comminatio multiplicis supplicii propter fia- gitia ipsorum, praecipue propter interfectionem Christi. Jta quod in tertio poena illa praedicitur et commmatur, quod incipit: « Ecce enim Dominator Dominus exercituum auferet a lerusalem».
In quarto autem novellus grex fidelium ab ista poena excipitur et praeservatur, quodincipit: « Et apprehendent septem mulieres.., et subditur: « In die illa erit germen Domini in magnificentia et gloria » .
In quinto vero praedicta poena iusta ostendi- tur et sub quodam cantico ac metaphora vineae deploratur, et incipit capitulum: « Cantabo dilecto meo » etc.
^ In sexto vero capitulo ponitur particula tertia primae partis principalis, nam ibi continetur re- spectu Isaiae impositio officii prophetici et purgatio labiorum eius per calculum, quem Seraphim for- cipe tulerat de altari. Et secundum Hebraeum est visio pnma Isaiae, et incipit capitulnm: « In anno quo mortuus est Ozias, vidi Dominum sedentem»! In septimo vero et octavo et nono, ubi est particula quarta, continetur liberatio muitiplicis be- nehcii impensa populo ludaeorum tempore Isaiae- ita quod in septimo et octavo agitur de liberatione Achaz de manibus duorum regum, Rasim regis ^vriae et filii Romeliae regis Israel. In nono au- tem et decimo ponitur liberatio Ezechiae de manu
220 COMPENDIUM AUREOLI.
Sennacherib, regis Assyriorum, et interfectio prae- dicti regis per manus duorum filiorum suorum.
In undecimo vero et duodecimo continetur gra- tiarum actio et decantatio laudis et cantici. Et haec est quarta particula primae partis.
2. Est autem sciendum, quod m hac prima parte non solum tractatur de ludaico populo, quae est una ex materiis, quas intendunt prophetae, imo et occasione varia ubique inseritur de Christo, quae ^
est materia secunda. i r '
Unde 1. capitulo propheta praedicat legaimm evacuationem futuram, sicut patet per totum. j
In 2. vero, Evangelii substitutionem et genti- lium conversionem ad Dominum et ludaeorum re- : sistentiam et contradictionem, sicut patet per totum. |
In 3. vero, destructionem corporalem ludaeo- | rum, lerusalem et synagogae. ^ \
In 4. vero, aedificationem novae Ecclesiae.
In 5. compositionem cuiusdam cantilenae de synagoga repudiata, sicut decantatur de vetula ; unde ibi dicitur (v. 1.): « Vinea facta est ddecto
meo » etc. ,
Iq 6. autem capitulo propheta introducit per- sonae Filii destinationem, ubi dicitur (v. 9.): «\ade etdices populo huic: Audite audientes et nohte -(1 inteUigere » ; et omnia, quae in illo capitulo conti- nentur pertinent ad istam materiam.
In 7. vero, eiusdem Fihi incarnationem, conce- ptionem et nativitatem ex mrgine {v. 14.): « Ecce virgo concipiet et pariet filium ».
In 8. discipulorum et credentium ac adhaeren- tium sibi recollectionem et ahorum scandalum, ubi dicitur (v. 14.): « In lapidem autem offensioms et
I
SEXTA PARS. 12]
in petram scaadali ., et reliqua, quae sequuntur, in eodem capitulo usque in finem.
In 9. autem post ortum Christi introducit ipsius pasmonem et regni inchoationem (v. 6.) • « Parvulus en.m natus est nobis et filius datus est nobis, et factusest prmc.patus., i. e. crux, « super hume- rum e.us Super solium David et super regnum eius sedebit ». '^o"'""
In 10. vero introducit filiorum Israel finalera coiiversionem ad Christum (v. 21) : « Si fuerit do pu ius tuus Israel quasi arena maris, reliquiae con- vertentur ex eo » . ' ^
In II. vero introducit Christi gloriosam resur- rect,o„em et diversorum populorum conversioZ cohab.tat.onem sub uno pastore Christo, pleno se- ptenar.o donorum Spiritus sancti; quod refe,.tur ad stalum un.^-ersae Ecclesiae; unde incipit illud ca-
hab.tabit lupus cum agno... radix lesse, qui stat in signum populorum, ipsum deprecabuntur gentes et ent sepulcrum eius gloriosum ». '
In 12. vero introducit sacramentorum effica- ciam et operat.onem et gratiarum elfusionem, quae Et f; n '." ^'■^^!-^"^^""^ -F'^ totam Eccksiam
^ra hn. r'"''*"'"" P"" '"°''"'" -^^"tici continet
,rat.arum act.onem et incipit : ,, Confitebor tibi Uom.ne, quon.am iratus es mihi... Ilaurietis anuas in gaudio de fontibus Salvatoris ». ^
saiaf '" ''°° ^""""' ^''"'^ ^^'^ P"™' ^■•''^<='at"s
;i22 COMPEKDIUM AUREOU.
PARS SECUNDA,
in qua tractat propheta de gente (finitima) congregatim. Coraminatur enim omnibus vicmis na- tionibus diversas poenas et adversitates. Et durat illa pars per undecim capitula, quae contment onera
In 1 namque onere comminatur Babglomis, ciuorum destructio facta est per Cyrum et Darium (c 13)- «Onus Babylonis». EtstatimcapituloH. redit propheta ad Christum : « Prope est ut ven.at tempus eius » . Et iterum revertitur ad Babylon.o- rum destructionem, dicens (v. 3.): « Et ent m d.e illa, cum requiem dederit tibi Deus a labore tuo . Quomodo cessavit exactor, quievit tr.butum »? Et deinceps per totum invehitur contra Nabuchodono-
sor, regem Babylonis. ™ .,. ,» -/.11
In" vero onere comminatur Phthsihaeis {c. 14, 98 V «In anno, quo mortuus est rex Achaz, factum ^st onus istud. Ne laeteris, Philisthaea omn.s tu ». In 3 vero onere comminatur Moaftzte (c. 10.): .. Onus Moab » . Et quia Christus secundum carnem descendere debebat ex Ruth, quae fu.t de Moab, ideo statim ex hac occasione propheta vert.t sti- lum ad Christum (c. 16.): •■ Emitte agnum, Do- mine, dominatorem terrae » . Deinde revert.tur ad comminandum Moabitis ut pr.us.
In 4. vero onere comminatur Damasco et bg- ris (c 17.) : « Onus Damasci » .
In 5 vero onere comminatur Aethiopibus et Aegyptiis (c. 18-20.), ubi multa inserit propheta de Christo, pro eo quod in Aegypto multum v.guit
SEXTA PARS. 123
christiana religio ante tempora Mahometi; propter ([uod aspiciens ad illud terapus propheta ait (c. 19 IS.), quod « in die illa erunt quinque civitates in terra Aegypti... iurantes per Dorainum exercituum et cognoscetur Dominus ab Aegypto... et colent eum' m muneribus et hostiis ».
In 6. vero onere comminatur Assiyrus sive rur- siim BabjJoniis (c. 21.): « Onus deserti raaris».
In 7. vero onere coraminatur Idumaeis (c. 21 11.)- « Onus Idumaeae ». '
In 8. vero comminatur Arabibus (c. 21 13 ) • «Onus in Arabia... in saltu ad vesperam' dor- mietis ».
In 9. vero comminatur Hierosolymitis, maxi- me prmcipibus et praepositis templi (c. 22.): « Onus vallis Visionis » .
In 10. vero comminatur Tyriis (c. 23.): «Onus Tyri » .
Sufficientia istorum (onerum), etsi moraliter possit haberi penes decem peccata mortalia in quibus isti populi peccaverunt, tamen literaliter suf- ficientia colligitur ex hoc, quod omnes isti populi in hlios Israel peccaverunt, eos impugnando, quia conhnes terrae ipsorum erant.
Et in hoc finitur secunda pars primi tractatus.
PARS TERTIA,
i:
T m qua propheta tractat de universi mundi ma- clnna simul et sumynatim, quia post onera singula- rum regionum introducit onus, quod erit in fine mundi m tota terra generaliter; transfert enim se aclftnale mdicium, ante quod dissipabitur tota terra lc. ^4, 1-2/.): «Ecce Dominus iudicabit terram ».
J24 COMPENDIUM AUREOLI.
In 24. capitulo propheta denuntiat futurara dis- sipationem totius terrae, quae iiet ante iudicium. Et describit sententiam, quae profertur contra an- gelos malos (v. 21.): «Eterit, in die illa visi- tabit Dominus super militiam caeli » ; et etiam su- per homines malos, cum subdit: «et super reges terrae, ciui sunt super terram » . Et sic denuntiat propheta totius terrae dissipationem et ludicn pro-
mulgationem.
In 25. extollit divinam iustitiam ostensam in iudicio et assurgit in gratiarum actionem : « Do- mine, Deus meus es tu; exaltabo te et confitebor
nomini tuo». .
In capitulo autem 26. describit post ludicium aeternum praemium bonorum: « In die illa canta- bitur canticum istud in terra luda: Lrbs fortitu- dinis nostrae Sion... aperite portas, et ingrediatur
eens iusta ». . ,. •
In 27. vero ostendit etiam post ludicium ae- ternum supplicium damnatorum Luciferi, quem vo- cat Leviathan, serpentem veterero, et angelorum suorum et hominum malorum: «In die lUa visita- bit Dominus in gladio suo duro super Leviathan » . Et sic finitur tertia pars primi tractatus. be- quitur
PARS QUARTA,
in qua tractat propheta de gente ludaica et gente Israelitica, scilicet decem tribubus combma- tim; et continet quatmr « Vae » (c-_28-31.)_
In 1. quidem « Vae», quod incipit (c. ^», !•)• « Vae coronae superbiae »! comminatur genti Israe-
SEXTA PARS. 225
litae. Et in eodem vertit se ad Christum (v. 16 ) • « Ecce ego mittam in fundamentis Sion lapidem angularem » . ^
In 2. vero « Vae», quod incipit: .< Vae Ariel»' commmatur genti ludaicae. Nam Ariel sive leo di- citur civitas David, mons Sion propter altare ho- ocaustorum, quod dicebatur Ariel propter devora- tionem best.arura et animalium, quae ibi consume- bantur. Et ibi vertit se ad Christum, cum ait lu- daeis: «Miscuitvobis Dominus spiritum soporis claudet oculos vestros, prophetas et principes ve- stros. et erit vobis visio omnium sicut verba libri signati ».
In 3. vero «Vae», quod incipit (c. 30.): « Vae filu desertores»! comminatur reliquiis, quas coml m.sit Nabuzardam sub manu Godoliae, quia post mortem Godoliae, prohibente leremia, voluerunt'de scendere m Aeg.yptum contra consilium Domini c. dU, ,.)■ «Aegyptus enim frustra et vane auxi- iiabitur. Ideo clamavi super hoc: Superbia tantum est, quiesce » .
« Vae' ?. 'T;'""^*^ ^^^^^" •"'*te'-ia in quarto «Vae (c. 31.): ,< Vae qui descendunt in Aegy- p um >.! Et ,bi vertit se propheta ad Christum in P u lus locs (c. 30, 18.): . Propterea exspectat Do-
mrce;/ ,-'"T''"'' '''''"' '' '"^''^ exaltabitur parcens vobis... beati omnes, qui exspectant eum»;
ginquo»~' ''" ""'""" ^*""'"' """'' "^" ^°"-
vriJlTf^ ''f^''"' '" '^"''^"^ '^"'■^"^ P^^s quarta pnmi tractatus. Sequitur
■igg COMPENDIUM AUREOLI.
PARS QOINTA,
in qua rursum regreditur ad gentem ludai-
cam separaiim et segregatim, quae mcipiUc 6Z.) :
«Ecce in iustitia regnabit rex», ubi propbeta pro-
cedit obseure et prophetice (c. 32-35.), deinde vero
clare et quasi historice (c. 36-39.).
Primo namque in capitulo 32. ag.t de Ezechia et ipsius perfectione et sub metaphora eius agit de Christo, unde incipit: «Ecce in iustitia regna-
7n cap. autem 33. aglt de Semacherib et de eius destructione: « Vae, qui praedans! nonne et ipse praedaberis»? Et statim exsultat pro grat.a- rum actione, dicens (c. 33, 2.): «Dom.ne, m.serere nostri, te enim exspectav.mus».
In cap 34. agit de Romanis et de devasta- tione, quam fecerunt de Tudaeis sub Tito et Vespa- siano, et hoc sub metaphora Idumeae et .ron.ce (ut dicunt magistri ludaeorum).
In cap 35. vero vastata ludaea et synagoga a-it de Ecclesiae fioritione et dilatatione, quae tunc temporis inchoata est; unde ii^ipit; " LaetaMur deserta et invia, et exsultab.l sohtudo». De.nde quasi historice prosequitur quae d ix.t obscure. Nam capitulo 36. introducit i,ennaclm'ib su-
perbienteiB. ^ . i „„„
In 37. vero, Eiechiam ad Dom.nuni claman-
tem et Dominum eripientem.
Sed in 38, Eiechiam infirmum, virtute uei
convalescentem. , ,
Et 39 Ezechiam vane gloriantem, ostendenclo Babyloniis' divitias suas, propter quod Isa.as con-
SEXTA PARS. 127
cladit captivitatem futuram et omnia deportanda 1 m Babjlonem.
; Et sic finitur quinta pars et totus primus tra-
. c^tus ;n quo continetur oraculum comminatorium et iiebile.
Incipit
TRACTATUS II. COMOEDIA.
« Consolamini, consolamini, popule meus » .'
Quia enim in fine praecedentis capituli post coraminationeni multorum malorura dixerat Eze- chias, quasi parum curans de aliis (c. 39 8 ) • « Fiat pax tantum et veritas in diebus raeis .'■ idcirco in- troducit propheta Dorainura quasi pastorem verum curantem gregem et dicentem (c. 40.)- . Consola- ra.ra consolaraini, popule raeus»; ac si aperte di- cat: Ex quo reges vestri non curant de vobis, eRO vos consolabor. ' *"
In isto ergo tractatu consolatorio agit propheta de duplici materia et causa consolationis : prima qu.dem spirituali, et haec est liberatio, quae fa- cta est per Chnstura a peccato; secunda vero cor- pord,, quae facta per Cvrura a captivitate et ab
tilp^teT "°' '''"^''" '''' ''''''''' '°
1. Nam primo agit de liberatione facta per Uiristum a peccato.
2. Secundo vero de liberatione facta per Cn- rum ab exilio. ^ -^
oi. ^' '^!^["'- '^^"™ ''^'^'^ "^ liberalionem fa- ctam per Chnstum a peccato, quia ipsam intendit
228 COMPENDIUM AUREOLI.
principaliter tamquam materiam maioris consola- tionis.
PARS PRIMA.
De Uberatione facta per Christum a peccato.
(c. 40-44,).
In cap. 40. agit propheta cle praecursore loanne Baptista et eius praedicatione, unde ibi dicitur (c. 40, 3.): « Vox clamantis in deserto» etc, quae spectant ad loannem.
In cap 41. agit propheta de naturarum umone et hominis assumptione ex semine Abrahae ei m- cipit (v 8 )• « Taceant ad me insulae... Et tu, Israei, serve meus, lacob, quem elegi semen Abrahae amici mei in quo apprehendi te ». Cui allud.t Apostolus (Hebr. 2, 16.): « Nusquam enim angelos apprehen- dit sed semen Abrahae apprehendit » .
' In cap 42. agit de Verbi incarnati conversa- tione, et incipit: « Ecce servus meus, suscipiam eum complacuit sibi in illo anima mea... non clamab.t, neque accipiet personam, nec audietur vox e.us fo- ris non erit tristis neque turbulentus».
' In cap 43. agit de testium vocatione, sc.licet j de vocatione Apostolorum, et incipit: « Et nunc^ haec dicit Dominus: Noli timere... » (v. b. seq.).i ., Educ foras populum caecum... dent testes eorum... vere vos testes mei, dicit Dom.nus » . . ^.
Et in cap. 44. agitur de testium msptratiom, aui repleti sunt Spiritu sancto in die pentecostes ?v I.)! « Et nunc audi lacob... effundam sp.r.tum meum super semen tuum » .
SEXTA PARS. 229
In omnibus autem istis quinque capitulis inve- h.tur propheta contra idololatriam, ne quis reputet ad orationem ,st,us hominis, de quo loquitur et quem praedicat esse Deum, idololatriam fore sicut hodie putant errantes ludaei. Et sic finitur etc.
PARS SECDNDA.
De liberatione facta per Cyrum (c. 45-48.).
1. In cap. 45. introducit propheta divinae li- beratioms znstrumenfum et organura, scilicet re- gem Cjrum, et occasione eius vertit se ad Chri- stum, eum ait (v. 8-14.): « Rorate caeli desuper... Tantum m te est Deus et non est praeter te Deus »
Chnsto"°" ^°'''* '"''"''^' ^^ ^^'''' '''^ ^°'"'" <^e 2. In cap. 46. introducit propheta liberatw^em P aeczpuum, scihcet Deum; quia, etsi Cyrus fuit in- strumentum, Deus tamen fuit actor praecipuus des n,ct.on,s Balthasari, Babylonis et Chalda^o^rm ac hberationis ludaeorum (v. 3-4.) : ., Audite me domus lacob et omne residuum domus Israel-. e-o c,etegoferam»,.(v. 13.): « Dabo in Sion sahUem et in Israel glonam meam ...
moJ;«^" """^' ^^- .'"*™''"'='t P^-opbeta /iberationis modum qu. consistit in destructione Babvlonis e regm eius (v. 1.): „ Descende, sede in pulve^ wgo fiha Babylon... puivere,
ni. Lr '''"^" ^^■, ^'■^P'^^'^ introducit praedicatio-
Ze7Sn\-u V''''^''' ^"°^ Deus longe ista praedix.t, ut hberationem suam ludaei non impu- tare.,t adohs, sed sibi soh (v. I.): « Audite ha';
Compeudmm AureolL
jgQ COMPENDIUM AUREOLI.
clomus lacob... Praedixi tibi ex tunc; antequam venirent indicavi tibi, ne forle diceres: Idola mea fecerunt hoc » . Et convertit se ad Christum (v. Ib.): « Ex tempore, antequam fieret, ibi eram ; et nunc Dominus Deus misit me et spiritus ems». Et in hoc finitur etc. Sequitur
PARS TERTIA.
De liberatione facta per Christum (c. 49-66.).
« Audite insulae » (c. 49.). Ab iUo loco et dein-| ceps quasi evangelica et apostolica praedicat omnia mvsteria fidei nostrae, quae pertinent ad Christum. Unde deducit de Christo duodecim conclustones : _
1 Exsequitur, quae pertinent ad Salvatons infantiam et absconsionem. Nam per triginta an- nos usque ad annum praedicationis conversatus est in mundo quasi ignotus, sicut unus alius purus homo (c 49 2 3): « In pharetra sua abscondit me et dixit mihi: Servus meus es tu». Et describitur m toto capitulo excellentia huius hominis sic latentis
et absconsi. ,,. ,•
2 Exsequitur ea, quae pertinent ad multipU- cem iniuriam, quam passus est et persecutionem (c 50 1 5. 6.): «Haec dicit Dominus: Quis est hic liber ?... Dominus Deus aperuit mihi aurem... cor- pus meum dedi percutientibus et genas meas vel-
^^"^ 3" Exsequitur ea, quae pertinent ad sapientiam Christi et praedicationem (c. 51.) : « Audite me, qui sequimini quod iustum est, et quaer.tis Domi- num»; (v. 4.): « Audite, quia lex a me exiet et ludi- cium meum in lucem populorum requiescet»; (c. D^
SEXTA PARS. ]3]
0.): « Propter hoc sciet populus meus noraen meum m die illa, quia ego ipse sum, qui loquebar, ecce adsum ». i , ^-c
4. Exsequitur ea, quae spectant ad Christi to- leranham, patientiam, passionem et mortis pernes- sionem (c. 52, ]3. 14.) : „ Ecce intelliget servus meSs sicut obstupuerunt super te multi, sic inglorius ent mter viros aspectus eius -.; (c. 53, 2.): » Non est species ei neque decor » .
5. Ex-sequitur ea, quae pertinent ad Ecdesiam et ipsius forraationem, et hoc ordine congruo quia formata est de latere Christi dormientis in cnice ^c. o% i.): «Lauda, sterilis, quae non paris » Et sequitur, quod alibi non est salus nec inventio gra- lae n,s, intra Ecclesiam (c. 5-5, 1.): .< Omnes siUen- tes vemte ad aquas».
Post hoc a cap. 56. ostendit, quod Ecclesia non^ arctatur ad unum populum ; unde dicit (c. 56 ~. o.): „]3eatus vir, qui facit hoc, et filius hominis,' q apprehendet ,stud... et non dicat filius advenae qmadhaeretDommo dicens: Separatione dividat me Dominus a populo suo ». Deinde vero c 57 et 58
lloiam et resurrechonem (c. 59, ].). „ Ecce non -st abbrev,ata manus Doraini, ut salvare nequeat»;
n^ it; , • " ""'* ''^' brachium suum, indu-
js est lonca et galea salutis in capite eius »
iusalT' " ^" ""', ^-^^■^'- «Surge, illuminare;
uper te orta est »; quae pcrtinent ad Christi glo- iara et resurrectionera.
J32 COMPENDIUM AURBOLI.
7 Exsequitur ea, quae pertinent ad Christi famam, per orbem diffusam, atque opinionem et discipulorum disserainationem per orbem (c. 61.): ., Spiritus Domini super me ». Ubi agitur de disci- pulis disseminatis per orbem ad portandum famam Christi (c. 61, 9.): «Omnes, qui vidermt eos co- gnoscent iUos, quia isti sunt semen, cui benedixit
Dominus » . , , .
8. Exsequitur, ea, quae spectant ad denomi- nationem novam et ad intitulationem nommis chri- stiani, quia hoc nomen novum et gloriosum irnpo- situm est credentibus (c. 62, 1-4.) : « Propter Sion non tacebo... vocabitur tibi nomen novum, quos os Domini nominabit. Et eris corona glonae in manu Domini et diadema regni in manu Dei tui. INon vocaberis ultra derelicta » .
9. Exsequitur ea, quae spectant ad regressum in caelum et gloriosam ascensionem (c. 63.) : « Quis est iste, qui venit de Edom »? , , ^
10. Exsequitur ea, quae spectant ad ludaeo-
rum nequitiam et excaecationem a Christo ascen-
dente in caelum (c. 63, 7.): « Miserationum Domim
recordabor . ,' ubi reducit ad memoriam benehcia
omnia, quae Deus contulit ludaeis, praec.pue bene-
ficium eductionis de Aegypto et adventus Christi
(c 64 1)- «Utinam disrumperes caelos et vem-
res».'Et tamen non obstantibus his excaecati sunt,
et deplorat eorum excaecationem (c. 63, lo. 17.):
« Attende de caelo et vide de habitaculo sancto
tuo . quare errare nos fecisti, Domine, de vus tuis;
indurasti cor nostrum, ne timeremus te »?
11. Exsequitur ea, quae spectant ad finalem misericordiam et ad reversionem ludaeorum aa
I
SBXTA PARS. 133
Christum (c. 65, ]. seq.): «Dixi: Ecce ego ad gen- tem, quae non invocabat nomen meum Expandi manus meas tota die ad populum mcredulum»; (v 8 J.): «8ic faciam propter servos meos, ut non dis- perdam totum. Et educam de lacob semen et e iuda possidentem montes meos».
12. Ultimo exsequitur ea, quae spectant ad fnale zudtaum et praemium bonorum ac malorum pun>t,onem (c. m.): „ Caelum sedes mea, terra a^ tem scabellum pedum meorum». Sequitur de rIo-
et^exsu r:r- ^" '^-^^ «Laetaminicum lerusalem et exsultate in ea, et impleamini ab ubere conso- la ,on,s eius». Et de poena damnatorum (v 24)-
;Xret:~ "°" ™"^^^^-' ^* ^^-^^ -- -
Et sic finitur secundus tractatus et totus liber.
Aotandum tamen, quod ista cluplex libera-
Jeo. una facta per Cyrum et alia per Christum
facta sic miscetur in secundo tractatu, ut vix sit
cap' ulura m quo non interseratur aliquid de utra-
e |n tantum quod ludaei totum exponunt de
bile s,t sic expom quantum ad plurima, quae di- ;un tur m hoc tractatu Et ideo m^elius eklt